Seyid Əzim Şirvani irsində mühüm tarixi ştrixlər

VƏ YA DÖVRÜN, MÜHİTİN MƏNZƏRƏSİ MAARİFÇİ ŞAİR QƏLƏMİNDƏ

Böyük şairimiz Seyid Əzim Şirvaninin yaradıcılığında məktub janrında yazılmış onlarla şeiri var.

Bunların əksəriyyəti müəyyən münasibətlə qələmə alınmış ictimai məzmunlu, ezop maneralı, bədiilik cəhətdən diqqəti cəlb edən, hələ də dərin və hərtərəfli incələmələrini tapmayan sənət nümunələridir.

Şairin Hacı Səid Ünsizadəyə həsr etdiyi 117 beytlik qəsidəsi klassik irsimizdəki mədhiyyə xarakterli digər qəsidələrdən köklü şəkildə fərqlənir. Bu şeir "Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetinin 21 mart 1884-cü il tarixli 4-cü nöməsində dərc olunub.

S.Ə.Şirvani bu şeiri ilə, Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsində tutduğu vəzifədən çıxarılıb, doğma şəhəri Şamaxıya qazı və Quberniya Əhli-Təsənni İdarəsinin sədri vəzifəsinə göndərilən Səid Ünsizadəyə sanki bir növ toxtaqlıq verir, onun gördüyü böyük maarifçilik işlərini oxucuların diqqətinə çatdırırdı. Şair 1884-cü ilin yanvarın əvvəllərində Tiflisdən Şamaxıya qayıdan Səid Ünsizadənin burada görəcəyi işlərdən də söz açır, bu işdə quberniya ziyalılarını əlbirliyə, himayədarlığa çağırırdı. O, bu şeirində Şamaxıda maarif və mədəniyyət məsələlərinə rəvac verə biləcək nüfuzlu sakinləri, zər və zor sahiblərini, Səid Ünsizadəyə yeni vəzifəsində kömək ola biləcək şəxsləri dəyərləndirir və buradan ortaya çıxması gözlənilən vəzifəni müəyyənləşdirirdi. Qəsidədə "köhnə dünyanı təzə üsluba gətirmək üçün" S.Ünsizadənin maarifçilik manifesti hərtərəfli işıqlandırılır, oxucu bir vaxtlar paytaxt şəhəri olan Şamaxının və quberniyaya daxil olan yerlərin yaxşılığa doğru dəyişəcəyinə inanır.

S.Ə.Şirvaninin "Şamaxının vəziyyətinin təsviri" sərlövhəsi ilə "Əsərləri"nin ikinci cildinə düşmüş şeiri də yazılma səbəbinə görə tarixi məqamlarla ilgilidir. Məzmunundan hiss olunur ki, 30 bəndlik bu əsər dərc olunmaqdan ötrü "Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetinə göndərilib. Lakin Səid Ünsizadə oxuculara 120 misralıq bu şeirin yalnız mahiyyətini çatdırmışdır ( "Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzeti,1883,N 12). Mahiyyət də bundan ibarətdir ki, şamaxılılar 1859-cu il zəlzələsindən sonra Bakıya köçürülən paytaxtın Şamaxıya qaytarılmasını istəyirlər. Bu məqsədlə dörd nəfər məşhur işbilən şamaxılı "Moskvaya, Peterburqa, dəxi hər yana gedəcək" ki, vəziyyət dövlət məmurlarına çatdırılsın. S.Ə.Şirvani şeirin 29-cu bəndində bununla bağlı sevincini oxucularla bölüşür:
 
Seyyida, qorxma, bu dörd kəs gedər,
inşaallah!
Arizu nəxli verər bir səmər,
inşaallah!
Yenə Şirvanə qubernə gələr,
inşaallah!
Kövkəbi-bəxtdə bir özgə
səadət görünür!

S.Ə.Şirvaninin məktub və ya müəyyən şəxslərə müraciət şəklində yazılmış digər əsərlərinin incələnməsi, bədii materialın tarixi hadisələrlə inteqrasiyası şairin yaradıcılığını dərindən öyrənmək baxımından da maraqlı görünür. Şairin Şirvanın tarixinə aid bir əsərinin olması da bu cəhətdən dahi söz ustasının bədii və elmi təfəkkürünün vəhdət şəklində öyrənilməsi yönündə indiyədək diqqətdən yayınan alatoran və qaranlıq məsələləri işıqlandıra bilər.

S.Ə.Şirvaninin müxtəlif illərdə Bakı Bəy Komissiyasının sədri olmuş məmurlarla və bu qurumun üzvləri ilə tanışlıq və dostluq münasibətləri 51 bəndlik "Elədi" müxəmməsində bir sıra məqamları aydınlaşdıra bilər (Şairin "Əsərləri"nin ikinci cildində bu şeir oxuculara "Şirvanın təzə bəyləri haqqında" adı ilə təqdim olunur. səh.13-21). Bu əsər araşdırılması vacib görünən çoxlu faktlar, rəmz və işarələr, söz içində söz demək üslubunun müxtəlif çalarları ilə zəngindir.

S.Ə.Şirvani Azərbaycanın ilk professional müxbirlərindən biridir. O, "Əkinçi" (1875-1877), "Ziya" (1879-1880), onun davamı olan "Ziyayi-Qafqasiyyə" (1880-1884) qəzetlərində, "Kəşkül" adı ilə nəşr olunan jurnal və qəzetdə (1883-1891) ən fəal müxbirlərdən olmuş, həm şeirləri, həm də müxtəlif məzmunlu imzalı və imzasız xəbərləri ilə oxucularla ünsiyyət qurmuşdur. Maraqlıdır ki, H.Zərdabi də, Səid Ünsizadə də, Cəlal Ünsizadə də nəşrini düşündükləri mətbu orqanların proqram və nizamnamələrini hazırlayarkən dövrün bir sıra qabaqcıl ziyalılarına müraciət etmiş, onların mətbu söz haqqında fikirlərini öyrənmişlər. Bu cəhətdən S.Ə.Şirvanini bu mətbu orqanların redaksiya heyətinin üzvü hesab etmək olar.

Seyid Əzimin Bakıya - Həsən bəy Zərdabiyə, Tiflisə - şamaxılı Səid və Cəlal Ünsizadə qardaşlarına göndərdiyi ictimai məzmunlu mənzum məktubları XIX əsrin ictimai fikir tarixini öyrənmək baxımından tədqiqatçıları maraqlı məcraya yönəldə bilər. Bu məktublarda mətbuatın cəmiyyətdəki rolu, mətbu sözün qüdrəti,məktəb və mədrəsə məsələləri, dərslik, bədii ədəbiyyat və risalələrin mütaliə mədəniyyətində əhəmiyyəti haqqında söylənilən maraqlı mülahizələr bu gün də çox əhəmiyyətli görünür.

"Əkinçi" qəzetini redaktoru Həsən bəy Məlikzadə də, Ünsizadə qardaşları da mətbuat fəaliyyətinə başladıqları ilk günlərdən qarşılaşdıqları abunə çətinliklərindən həmişə ürək ağrısı ilə gileylənmişlər. Belə giley-güzar bəzən mətbuat səhifələrində də özünə yer tapırdı. Burada maraqlı bir məqam da özünü göstərirdi. Qəzetdə xarici mətbuatdan edilən tərcümələrdə Avropa və Amerika ölkələrindəki qəzet və jurnallardan söz açılır,oxucu ya mətbuatın cəmiyyətdəki rolu haqqında düşünməyə istiqamət verilirdi.

Mətbuatın çətin və məsuliyyətli yollarında görülən bütün cəhdlərinə baxmayaraq, "Əkinçi"nin də, "Ziya"nın da, "Kəşkül"ün də abunəçiləri 300-500 nəfərdən çox deyildi. Hətta "Ziya" qəzetinin ilk - 1879-cu ilin yanvar və fevralında çıxan nömrələri heç yüz nəfərə də çatmırdı. Lakin Səid Ünsizadə qəzetin nəşrinin davamı üçün öz nəşriyyat təsərrüfatının başqa sahələrindən - kitab, risalə, təqvim çapından qazandığı məbləğdən qəzet nəşrinə müəyyən pay ayırırdı.

S.Ünsizadənin qəzet nəşrindəki düşdüyü çətinliklər diqqətli oxucuları da narahat edirdi. Milliyyətindən asılı olmayaraq, yerlərdən "Ziya"ya az-çox yardım göstərirdilər. Çox güman ki, bu, S.Ünsizadənin hökumət dairələrindəki bəzi nüfuzlu məmurlarla əlaqədar idi. "Ziya"ya maddi kömək göstərənlərdən biri də irəvanlı Abbas ağa idi.

Filologiya elmləri doktoru, professor Əzizə Cəfərzadənin verdiyi məlumata görə, irəvanlı Abbas ağa bu qədim türk şəhərinin adlı-sanlı xalq müəllimi olmuşdur. O, ana dili ilə yanaşı, fars dilini də, rus dilini də gözəl bilirmiş. Fars dilinin qayda-qanunlarından daha xəbərdar olduğundan onu daha çox "Fars Abbas" adı ilə tanıyırdilar. Rəsmi sənədlərdəki adı Abbas Razi Məmmədzadədir. Onun "Samouçitelğ farsidskoqo əzıka dlə russkix" (fars dilini müstəqil öyrənən ruslar üçün - N.N.) dərsliyi 1911-1912-ci illərdə Bakıda Orucov qardaşlarının mətbəəsində çap olunmuşdu.

 Abbas ağa "Ziya" qəzetinin abunəçilərindən biri idi. O, "Ziya" qəzetinin çətinliklərindən xəbər tutaraq, qəzetə yardım üçün Qafqaz canişinliyinə 50 manat pul və naşir Səid Ünsizadənin adına farsca yazılmış bir məktub göndərir.Səid Ünsizadə bu xəbəri qəzetin 13 oktyabr 1879-cu il tarixli 34-cü nömrəsində oxuculara çatdırır. Abbas ağanın məktubu qəzetdə eynilə dərc olunur.

S.Ə.Şirvaninin "Ziya" qəzetinə ünvanladığı, irəvanlı Abbas ağa haqqında yazdığı 19 beytlik şeiri də məhz abunə çətinlikləri və bu yolda görülən işlər barədədir.

S.Ə.Şirvani bir nüsxəsinin qiyməti 15 qəpik, illik abunə haqqı Rusiyanın kağız pulu ilə 6 manat olan "Ziya" qəzetinə 50 manat ianə göndərən müəllimin fədakarlığını alqışlayır, bu münasibətlə yazdığı şeiri işıqlandırmaq üçün Tiflisə - qəzetin naşiri Səid Ünsizadəyə göndərir. Şeir "Ziya" qəzetinin 11 oktyabr 1879-cu il tarixli 38-ci nömrəsində dərc olunur.

(Ardı var)