Rafiq ƏLİYEV
fəlsəfə elmləridoktoru, professor
www.raliyev.az
[email protected]
Bir çox lüğət və fəlsəfi əsərlərdə biz “mədəniyyət” anlayışının müxtəlif təriflərinə rast gəlirik. Əvvəllər “böyütmək”, “yetişdirmək” mənalarını daşıyan latın sözü “cultura”, orta əsrlərdə “şəhər həyat tərzi”, daha sonra isə tədricən “şəxsi kamillik əlaməti” anlamına çevrildi. Mədəniyyət bizi məhz bu anlamda maraqlandırır, çünki yalnız bu baxımdan, əxlaq mədəniyyəti və iman mədəniyyəti haqda söhbət açmaq olar.
Azərbaycanda iman mədəniyyəti, demək olar ki, tədqiq edilməmiş bir sahədir. Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan filosoflarının çoxu bu haqda danışmağı lazım bilməyiblər: o zaman hamı tərəfindən qəbul olunmuş tədqiqat metodologiyasına əsasən hesab olunurdu ki, dinin mədəniyyətsizlik sayılan cəhalət, mövhumat və yalanlarla sıx əlaqədə öyrənilməsi daha çox sovet cəmiyyəti ideologiyasının “sosial sifarişinə” uyğundur. Dövlətin həyata keçirdiyi din əleyhinə siyasət nəticəsində Azərbaycanda ənənəvi həyat tərzi, mənəvi-əxlaqi islam normaları və dəyər meyarları qismən unudulmuşdur. Eyni zamanda, sosializm vətəndaşların şüurunda uzun müddət möhkəmlənə biləcək yeni dəyərlər təklif etsə də, onları həyata keçirmədi.
Ənənəvi islam dəyərlərini itirən insanlar nəsildən-nəslə keçəcək yenilərini tamamilə mənimsəyə bilmədilər. Bu cür qeyri-standart, “mənəvi çərçivədən kənar” şəraitdə cəmiyyətimiz sərbəst sosial inkişaf yoluna qədəm qoydu və yeni ictimai-siyasi, mədəni-iqtisadi formasiyaya keçid mərhələsinə başladı.
Azadlıq və yenidənqurmanın qısa dövründə cəmiyyət xaricdən daxil olan müxtəlif ideyalar üçün açılmış, həm dinə, həm də bütöv dünyagörüşü sistemi olan mədəni miras və dini dəyərlərə maraq artmışdı. Qəribə olsa da, bu öz növbəsində ölkə vətəndaşlarının davranışında müəyyən qeyri-müəyyənlik və məntiqsizliyə də gətirib çıxardı: faktiki olaraq hər bir fərd müxtəlif anlayışların mövcudluğu üzündən çaşıb qalır, çox vaxt bir şey fikirləşib, başqa cür hərəkət etməyə məcbur olur, oxşar vəziyyətlərdə adekvat olmayan rəftar etməyə başlayırdı.
Beləliklə, əməllər və şüur arasında təbii ziddiyyət yarandı, yəni daha sadə dildə desək, ruh və ağıl müvazinətsizliyi özünü daha kəskin büruzə verməyə başladı və psixoloji disbalans yarandı. Belə durumda cəmiyyətdə mənəviyyatla bağlı sualların araşdırılması aktuallığı daha da artdı. Bununla əlaqədar olaraq, nəinki iman mədəniyyəti, həm də onun təzahür formalarının əsas əlamət və meyarlarının tədqiqi çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu problemə aid bütün məsələlərin düzgün başa düşülməsi müasir Azərbaycan cəmiyyətində şəxsiyyətlərarası və dövlət-din münasibətlərinin düzgün qurulması üçün çox vacibdir. Mənə elə gəlir ki, bu məsələ həmçinin ailələrdə, məktəblərdə və respublikanın ali təhsil ocaqlarında həyata keçirilən tərbiyəvi proseslər zamanı nəzərə alınmalıdır.
Bəs iman mədəniyyəti özü-özlüyündə nə deməkdir?
Bu suala cavab verməzdən əvvəl biz başqa bir suala cavab tapmalıyıq: sosial statusuna uyğun olaraq həmin bu mədəniyyəti təqdim və təbliğ etməyi öz üzərinə götürmüş din adamlarında iman mədəniyyəti nə səviyyədədir? Yəqin ki, birinci növbədə tərbiyəçi özü tərbiyəli olmalıdır. Belə olduğu halda, bəs ölkəmizdə mənəvi “rəhbərlərin” tərbiyəsi zamanın tələblərinə uyğundurmu?
Əlbəttə, bu sualı araşdırdıqda mən iman mədəniyyətinin aşağı səviyyədə olmasının məsuliyyətini heç də yalnız din xadimlərinin öhdəsinə qoymaq niyyətində deyiləm. Fərdin, sosial qrupun, dini icmanın və nəhayət, bütün cəmiyyətin iman mədəniyyətinə görə biz hamımız cavabdehik. Lakin bu məsuliyyət, sözsüz ki, birinci növbədə din xadimlərinin, keşiş, axund və məscid imamlarının üzərinə düşür: heç olmasa ona görə ki, etiqad edən və ya dindən uzaq olan insanların hər biri özündən asılı olmayaraq iman mədəniyyəti çərçivəsində nümunəvi, lazımi və layiqli rəftar örnəklərini məhz din xadimlərindən gözləyirlər.
Şübhəsiz, müstəqillik illəri ərzində cəmiyyətimizdə din sahəsində peşəkar biliklərin səviyyəsi artıb; daha doğrusu, indi sovet dövründən fərqli olaraq, din adından danışan insanlar öz hərəkətləri ilə ateist ideologiyasını gücləndirmirlər. Əksinə: dini təhsil aldıqdan sonra onlar insanlara dini müxtəlif dövlətlər və ali təhsil ocaqlarında yiyələndikləri elmi və yaxud heç olmasa, elmə yaxın olan bilikləri insanlara çatdırmağa səy göstərirlər, lakin lazımi dini təhsilin olmaması onların imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır.
Hətta, bu halda belə müəyyən təhlükə var: birincisi, din adından çıxış edənlər elə hesab edirlər ki, onlar bütün suallardan baş çıxarırlar və insan həyatında yaranan problemləri dini norma və qaydaların əsasında həll etməyə hazırdırlar. İkincisi, çox vaxt dini, ümumiyyətlə, mədəniyyətdən ayırırlar: peşəkar din xadimləri elə hesab edirlər ki, din özü-özlüyündə mədəniyyətdir, hər bir din xadimi isə həmin mədəniyyətin təmsilçisidir. Bu cür yanaşma dinin mədəniyyətə ehtiyacı olmaması haqda səhv fikir yaradır. Belə yanlış fikirlər dini bilikləri özünəməxsusluqdan məhrum edir və bu zaman həmin bilik formasının genişliyini müəyyən edən sərhədlər pozulur, halbuki, islam əsasən bu kimi hədsizliyi sevmir: “Yol verilənlərin həddini aşmayın. Həqiqətən, Allah yolunu azanları sevmir” (Əl-Bəqərə surəsi, 190).
Bununla belə, iman mədəniyyətinin əsas problemi etiqad edənin özünü dərk etməsidir. Müdrik insanlar demişkən: “Özünü dərk et – Tanrını dərk edərsən”. İnsanın özünü və onu əhatə edən dünyanı dərk etməsinə tələbat öz əksini ilk növbədə dində tapıb. Real dünyanın müxtəlif dini təsəvvürləri (yəhudilik, xristianlıq, islam, buddizm, konfusiçilik, brəhmənizm, zərdüştlük və s.) insanın ağıl və ruhunun buna olan tələbatını təmin etmək cəhdləri nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bundan başqa, yeni bir sual da yaranır: həmin özünüdərk etmənin təzahür formaları nədir? O, həqiqi özünüdərketmədir, yoxsa təkəbbürdür, “özgə” nə varsa, hamısının inkarıdır? İslam dini təkəbbürü də xoşlamır: “İndi əbədi qalacağınız cəhənnəmin qapılarından girin! Təkəbbürlənənlərin yeri necə də pisdir!” (“Əl-Ğafur” surəsi, 76). Deməli, əgər dinə xas olmayan mövhumat, dözümsüzlük, ekstremizm və terrorçuluq hər bir tərzdə pislənilirsə, onda dinin başa düşülməməsi, ona qarşı qorxu və əsəbilik də mədəniyyətin olmaması kimi qiymətləndirilməlidir. Belə ki, baş örtüyünün istifadəsi islam mədəniyyətində kök salmış qədim ənənədir, qadının azad və toxunmaz olduğunu bildirir. Baş örtüyünü taxıb – taxmamaq hər bir qadının öz şəxsi işi hesab olunmalıdır. “Çadranı rədd edək!” şüarı altında çıxış edərək qadının başından yaylığı zorla çıxarmaq və bunun da adını tərəqqi qoymaq və ya əksinə, qadını örpək geyinməyə məcbur etmək də din mədəniyyəti elementlərinin olmaması deməkdir.
Mənim fikrimcə, iman mədəniyyətinin əsas və birinci əlaməti insanın ümumi mədəniyyət səviyyəsi sayılmalıdır. Mən ailədə, ibtidai məktəbdə formalaşan və düzgün yazıb-oxumaq, fikirləri dəqiq ifadə etmək bacarığından başlayan elementar mədəniyyəti nəzərdə tuturam. Bu gün din adından çıxış edənlərin bir çoxunun məhz bu keyfiyyətləri yoxdur. Bu insanlar nitq söyləyəndə onların hansı regiondan, dinin hansı təriqət və məzhəbinə məxsus olduqlarını, harada təhsil aldıqlarını anlamaq heç də çətin olmur. Bununla yanaşı, Azərbaycanda iman mədəniyyəti Azərbaycan dilində gözəl danışmaq və Allahın buyurduqlarını düzgün, həqiqi mənanı təhrif etmədən çatdırmağı tələb edir. Belə elementar mədəniyyətin olmadığı təqdirdə iman mədəniyyəti və ümumiyyətlə, din haqda danışmaq olmaz.
Mədəniyyətin klassik təzahürlərindən biri də əxlaqdır, buna görə də din və əxlaqın qarşılıqlı münasibəti məsələsinin öyrənilməsi iman mədəniyyətinin düzgün başa düşülməsinə yardımçı ola bilər. Mömin insanın əxlaq haqda təsəvvürü, davranışı və hərəkətləri bir növ onun dünyaya olan münasibətinin ölçüləri sayıla bilər.
İslamda elə hesab olunur ki, Allaha inam birinci növbədə insanın dilində, sözündə özünü göstərir – ilk olaraq insan tək-allahlılıq şəhadətini söyləyir, sonra inam onun qəlbinə daxil olur, daha sonra isə o, möhkəm imana çevrilir və nəhayət, onun hərəkətlərində aşkar olunur. Bu, böyük və fədakar məhəbbət formuludur və bu da insanın insana qarşı deyil, Allaha olan məhəbbətidir. Əgər belə saf, şüurlu iman insanın hərəkətlərində meydana çıxmırsa, həmin adamın iman mədəniyyəti haqqında danışmaq mənasızdır. Əgər molla ehsan verən insandan bacardığı qədər çox pul almağa çalışırsa və namaz vaxtının yaxınlaşmasını bəhanə gətirib məclisi tez tərk etməyə can atırsa, belə yığıncaqlar nəinki dini, həm də öz tərbiyəvi əhəmiyyətini itirir: axı, ehsan ölülər üçün deyil, canlı insanlar üçün təşkil olunur.
Ümumiyyətlə, bizim üçün ənənəvi və adət halını almış ehsanlar ölkəmizdə iman mədəniyyətinin olduqca aşağı səviyyədə olduğuna dəlalət edir. İslamda “ehsan” anlayışı yoxdur. Yas mərasimləri haqda söhbət açılanda akademik Ziya Bünyadov deyirdi: “Ölmüş insan üçün “Allah rəhmət eləsin!” deyərək dua etməyin. Əgər o, həyatı boyu Tanrının rəhmini qazanmayıbsa, bu sözlərlə siz Allahın iradəsinə qarşı çıxış etmiş olursunuz”. Bu ifadə problemin əsas mahiyyətini bütünlüklə əks etdirməsə belə, özündə müəyyən obyektiv məna daşıyır.
İslam insanların biri-birilərinin dərdlərinə şərik olmalarını dəstəkləyir, lakin bunun ölənin yaxınlarına quru başsağlığı vermək üçün camaatın ehsana gəlib, sonra isə əllərində papiros, müxtəlif dünyəvi işlər haqda söhbət etmələri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. İslam dinində dərdə şərik olmaq rəhmətə gedənin yaxınlarına dəfndən əvvəl göstərilən maddi və mənəvi yardım mənasını daşıyır.
Din xadimlərimizin iman mədəniyyəti və onların sovet hakimiyyəti dövründə dəfn və bir sıra başqa mərasimlərlə bağlı bəzi qadağalardan irəli gələn maddi maraq meylləri islamın həqiqi dəfn adətlərinin bərpasına və bu sahənin cəmiyyət və dövlət tərəfindən nəzarətinə mane olur. Məsələn, həyat tərzinin yaxşılaşması ehsanlarda təklif olunan menyunun zənginləşməsinə səbəb olur: məclis boyu “kədərlənən” mollaların dinməz razılığı ilə masalar üzərinə yeni-yeni yeməklər düzülür. Beləliklə, toylarımıza xas olan israfçılıq tədricən ehsanlara da keçir, halbuki, islam dini bu cür halları pisləyir: “...israf etməyin! Allah israf edənləri dost tutmaz” (“Əl-Ənam” surəsi, 141).
İman mədəniyyəti insandan onun həqiqi, dərin mənasını anlamağı tələb edir. Allaha qarşı məhəbbət insanın qəlbinə daxil olub, onun şüurunda həkk olunmalıdır. Yəqin ki, bu, yalnız özlərini mömin hesab edən insanların hərəkətləri, niyyətləri və Yer üzərində bütün varlıqlara olan münasibətlərinə görə cavab verəcəklərinə inandıqları zaman baş verə bilər.
Bütün deyilənlərin yekununda bəzi nəticələr çıxarmaq olar:
– insanın Allahla, nəfsi və onu əhatə edən dünya ilə qarşılıqlı münasibətlərinin tam qapalı bir sistemi olaraq, iman mədəniyyəti illər boyu formalaşır və fərdin ümumi mədəni səviyyəsinin bir qismini təşkil edir;
– din xadimi yalnız o təqdirdə iman mədəniyyətini təmsil edə bilər ki, onun inamı qəlbi və şüurundan keçərək, hərəkətlərində aşkar olunsun və sözləri ilə hərəkətləri vəhdət təşkil etsin;
– bu gün biz yalnız belə bir iman mədəniyyətinin Azərbaycanda formalaşmağa başlaması haqqında danışa bilərik; bu prosesin gedişatı isə bizim cəmiyyətin həqiqi imanı dini mövhumat, dini ekstremizm laylarından və hər növ dözümsüzlükdən fərqləndirmək bacarığından asılıdır.
Mən əminəm ki, yalnız güclü dövlət və effektiv, təsirli idarəetmə vətəndaşlara düzgün seçim, iman və əqidəni qoruyub saxlamaq, din və demokratiyanın, ənənəvi və liberal dəyərlərin bir-birini tamamlayaraq paralel inkişaf etmək imkanı əldə etmiş cəmiyyətin həmahəng inkişafı üçün normal şərait yarada bilər. Yalnız o təqdirdə biz ölkəmizdə mövcud olan müasir zəngin mədəniyyətin əsasını təşkil edən etiqad azadlığı, demokratiya və qanunun ahəngi haqqında danışa bilərik.
çap et