İnsanın ruhən kamilləşməsi, mənəvi düşkünlükdən xilas olmaq üçün özünün "ali ideya" olduğunu dərk etməsi bu gün hər zamankından daha vacib məsələ kimi qarşıda durur. Çünki hazırkı dünya düzənində əsrlər boyu damcı-damcı toplanmış dəyərlər öz yerini yabançı xüsusiyyətlərə verir: mənəvi deqredasiya bəşəri humanizmin mahiyyətini dərk etməyə imkan vermir, cəmiyyətin enerji mənbəyi olan fərdlər ümidsizliyə qapılır, konfliktlər vüsət götürür...
Ümumilikdə götürdükdə, problem yeni deyil, klassik irs insanı "ali ideya" elan edəndə məhz ətrafda baş verən bu cür bənzər hadisələri nəzərə almışdı.
"Ali ideya" bütün zamanlarda dini-fəlsəfi fikrin diqqət mərkəzində olmuş, onun maddi-mənəvi konturları böyük filosof və mütəfəkkirlərin müzakirə və mübahisə obyekti olmuşdur. Bu barədə mühakimələrin ilk rüşeymlərinə biz hələ antik filosoflarda rast gəlirik. Məsələn, qədim Afinada məntiq və natiqlik məharətinə malik olan sofistlər, əslində, elə kamil insan obrazını təcəssüm etdirirdilər. "Təbiəti təbiətin özü ilə izah edən" bu alimlər bütöv fəlsəfi sistem yaratmağa çəhd göstərmir, mübahisələr, müsahibələr zamanı əldə olunan biliklərə üstünlük verir və qalibləri kamil insan hesab edirdilər.
Bu fəlsəfənin insan ruhu ilə bağlılığı az idi, o, daha çox kortəbii materializm rolunda çıxış edir, insanı çoxsaylı yunan allahlarından üstün tutmasa da, hər halda ondan aşağı da hesab etmirdi.
Bu məktəbin nümayəndəsi - Demokritin tələbəsi olmuş Protaqor "kamil insanı hər şeyin ölçüsü" hesab edirdi. Lakin antik mədəniyyətin növbəti mərhələsinin nümayəndəsi Sokrat insan kamilliyinin tamamlanması üçün ona ruh faktorunu əlavə etdi. Sokrat özü qədim dünyada hikmətin təçəssümü, müdrikliyin nümunəsi idi; bununla belə o özünü müdrik hesab etmirdi, çünki müdrik "dünyada hər şeyə qadir, hər yerdə mövcud olan böyük Allah idi". Sokrat müdrikliyə çatmağın yolunu da bilmirdi, lakin o, sonrakı filosoflar üçün "insan ruhunun ilahi nurun tərkib hissəsi olması" barədə məntiq yolunu açdı. Aristotelin insan ruhunun paralel aləmdə - Allah yanında mövcudluğu fəlsəfəsi də məhz Sokrat təliminin içində yetişmişdi. O, insanın kamilləşməsinin insan ruhunun "katarsis"indən keçdiyini bəyan elədi, bununla da insanı bütün digər canlılardan ayırdı. Bu fəlsəfi təlim Platonda öz zirvəsinə çatdı.
Beləliklə, kamil insan problemi antik fəlsəfənin həm materialist, həm də idealist qollarının sinkretik ideyası kimi təzahür edərək, bir fakt kimi etiraf elədisə də, ona nail olmağın yolları müəyyən edilməmişdi.
Bu məsələdə din fəlsəfənin köməyinə gəldi. Ən qədim baxışlardan olan şaman təlimində ruhlarla ünsiyyət, onların şüa ilə yerə enməsi, yenidən öz əslinə qayıtması, rəqs və səma məclisi kimi hallar kamil insana doğru yolun mümkünlüyünün ilkin "kəşfi" oldu. Yəni insanın digər canlı varlıqlardan fərqlənməsinin əsas üsulunun ikinci mərhələdə insanın öz əlində olduğu bu təlimin ana xəttini təşkil edirdi. Zərdüştilik isə bu baxışları xeyirlə şər qarşıdurmasında insanın xeyir tərəfində dayanması ilə kamilliyə doğru irəliləməsinin mümkünlüyü kimi sadələşdirilmiş variantda ictimai şüura yönəltdi.
Əslində, bütün dinlər kamil insan konsepsiyası ətrafında vəhy olunduğundan onların quru ehkam kimi qəbul edilməsi, fikrimizcə, məntiqsizlik və ədalətsizlikdir. Din özlüyündə bütöv bir prosesi nəzərdə tutur, orada sükunət halı yoxdur, bu da təbiidir, çünki evolyusiyasız onun heç bir mənası olmaz: hər şey bəllisə, heç nə dəyişməyəcəksə, kiminsə cəhənnəmdə yanmağı, yaxud kiminsə cənnətə düşməyi hökmdürsə, onda dinlərin mənası nə olardı. Din hind mistikasında Nirvana ibadətlə, nəfslə mücadilə ilə brahmanizmdə vəhdət və batini mərifətlə, yəhudi mistikasında maddi varlıqdan çəkinməklə, batini nurlanma ilə, "ölmək yaşamaqdır" inamı ilə, xristianlıqda zöhd, xəlvətə çəkilmək, ilahi eşqlə və s. kamilləşməni mümkün hesab edir.
Kamil insan ifadəsi islam ədəbiyyatına nisbətən gec daxil olmuşdur. Amma Quranın "Bəqərə" surəsində Allah-təala bu barədə öz xəbərdarlığını etmişdi: "Mən yer üzündə bir xəlifə yaradacağam". Mürətəza Mütəhərri yazır ki, hicri-qəməri tarixinin yeddinci əsrinə kimi islam ədəbiyyatında bu termin mövcud olmamışdır: "...O, islam dünyasında ilk dəfə məşhur arif Mühyəddin Ərəbi tərəfindən işlədilmişdir. Yeddinci əsrdən sonra meydana çıxmış bütün ariflər islam irfanının atası hesab olunan bu şəxsin məktəbinin yetirmələridir. Mövlana Cəlaləddin Rumi də Mühyəddin məktəbinin yetişdirmələrindən sayılır. O, bütün əzəmət və böyüklüyünə baxmayaraq, irfan baxımından Mühyəddinlə müqayisə oluna bilməz. Ərəb soylu Mühyəddin Hatəm Tainin nəslindən olmuş və vaxtilə müsəlman ölkəsi olmuş Andəlüsdə (indiki İspaniya) dünyaya göz açmışdır".
İslam ölkələrinə səfərlər edən bu böyük arif Şamda vəfat etmişdir. Ondan sonra ən böyük arif hesab edilən Sədrəddin Konyəvi də onun şagirdi olmuşdur. İslam irfanının elmi şəkil alması Mühyəddinin və Sədrəddinin zəkasının məhsuludur. Mövlana də Sədrəddinin müasirlərindən olub, Mühyəddinin fikirləri ilə Sədrəddinin vasitəsi ilə tanış olub. Bu fikirlərin ən başlıcası "kamil insan" məsələsidir.
Beləliklə, kamil insan idealı özünün zirvəsini təsəvvüfdə tapır. Bəs təsəvvüf insanın kamilliyini nədə görürdü? "Bütün ilahi parametri və ölçüləri bütöv olan, gözəl bir şəkildə pərvəriş tapan insan insani-kamil olur. Kamil insan bütün dünyanı özündə əks etdirən, varlıq aləmindəki hər şeyi özündə təcəlla eləyən insandır. İrfan tədqiqatçılarının fikrincə, kamil insan bir ayna kimidir, həzrəti xaliq özünü o aynada görmək istəyir".
İbn Ərəbi kainatı böyük insan hesab etmiş və fərdin özünü bu aləmin bir hissəsi saymışdır. O, heyvani hisslərdən uzaq tutduğu, qəlbi ilahi həqiqət və ilahi nurun aynası olan insanı kamil insan bilirdi. Kamil insan onun nəzərincə, "səmada mələklərin müəllimi, varlıqların ən kamili, haqqın mükəmməl surəti, cəmiyyətin ideal sözü, yaradılışın göz bəbəyi, Allahın kamil nüsxəsi, yerin, göyün sütunudur".
O, "kamil insan" üçün xüsusi istilahlar işlətmişdir: "əl insanül-əqli", "əl insanül-ali", "əl insanül-həqq", "əl insanül-əvvəl", "əl insanül-əvvəlül-həqq". İslam lüğətində "əl insan fil aləm-ül ali və kamil" ibarəsi işlənmişdir.
Onu da qeyd edək ki, Bəyazid Bastami İbn Ərəbidən öncə mənəvi baxımdan yüksək məqama çatmış insanla bağlı "əl kamilül-təmmam" terminini işlətmişdir. Ondan sonra Həllac Mənsur kamil insan kimi bütün kamal mərtəbələrini keçmiş, ilahi keyfiyyətin təzahürünə çevrilmiş, "ənəlhəqq" məqamına nail olmuş insandan söz açmışdır. Lakin "əl insanül-kamil" termini açıq-aşkar İbn Ərəbiyə məxsusdur və özünün "Füsus əl-hökm" kitabında ilk dəfə bu termini işlətmişdir.
O, öz kitabında "kamil insan" üçün digər adlardan da istifadə etmişdir. İbn Ərəbi, ümumiyyətlə, insanı yer üzündə "naibül-həqq" hesab etmiş, haqq-təalanın və "insanül-kamil"in "fotuhate-məkiyyə"sində və "şan"ında bir çox mətləblərin olduğunu bildirmişdir. İbn Ərəbinin şərhçilərindən və ardıcıllarından olan Əzizəddin Nəsəfi (VII-ci əsr), Əbdülkərim Cili (711-767) də "əl-insanül-kamil" adlı kitab yazmış, əsərlərində kamilliyə yetməyin yollarını müəyyən etməyə çalışmışlar. İbn Ərəbinin nəzərincə, bütün peyğəmbərlər kamil insanlardır, onlardan sonra vəli, sonra vəsi və daha sonra kamil arif gəlir...
Mövlanədə də bu kateqoriyanı qəbul edirdi: o, insanlığın ağıl və canını heyvan fəhmindən və canından ayrı hesab edir, peyğəmbərlərin ağıl və canını isə daha yüksəkdə tuturdu, kamil insan ifadəsini o, ilk növbədə peyğəmbərə aid edirdi:
(İnəkdə və eşşəkdə olan fəhm və candan başqa,
insanın digər ağlı və canı vardır.
Yenə insanın ağlından və canından başqa
peyğəmbər və vəlidə başqa bir can vardır)
(Yazıda verilən sətri tərcümələr müəlliflərindir)
Cəlaləddin Ruminin kamil insan konsepsiyasında ilk yerdə "zülmət və nur örtüklərindən xilas olmuş insan dayanır. Kamil insan öz əslinə qayıtmış, fəna məqamına nail olmuş insandır. O, İbn Ərəbinin bütün bu əsas postulatlarını qəbul etməklə bərabər, təsəvvüf və irfanın sənətlə qovuşmasının kamil insana aparan yolda mühüm rol oynadığı qənaətinə gəldi və bu sahədə böyük əməli iş gördü. O, şeiri, musiqini və səmanı xanəgaha, sufi məclislərinə daxil edib, onları bir növ mənəvi-əxlaqi cəhətdən qanuniləşdirdi.
Bu dövrdə kamil insan formalaşdırılması arzusu zamanın tələbindən doğurdu. Belə ki, Cəlaləddin Məhəmməd Mövlanə Rumi Xarəzimşahlar dövlətinin zəiflədiyi, monqol-tatar hücumlarının intensivləşdiyi, həyəcanlı, qorxunc, dağıdıcı hadisələrin vüsət götürdüyü bir zamanında dünyaya gəlmişdi. Bu elə bir dövr idi ki, qətllər, işgəncələr, insan başlarından minarələr qurmaq, zorakılıq, qarət, qətliamlar adi hal almışdı. Qanunsuzluq əksər Şərq ölkələrini bürümüş, mədəniyyətlər iflasa uğramış, elm, sənət gözdən düşmüşdü.
Mövlanə riyakarlıq və fəsada qarşı mübarizə aparır, dünyaya islam və insanlıq ziyası yayırdı.
O, əsərlərində iflasa və tənəzzülə uğrayan insanlığa qarşı "ali ideya"- kamil insan tezisini irəli sürdü. Onun təsəvvüf və irfani görüşlərini ifadə edən lirikası bir tərəfdən irfanın bədii zövq və sənət nəşəsinə çevrilməsində, digər tərəfdən, kamil insana doğru yolda vasitə oldu. Mövlanə üçün insan "formaca kiçik dünya, mənaca böyük aləm" idi. O, "Məsnəvi"sində deyirdi:
Bəs formaca kiçik aləm sənsən, mənaca böyük aləm sənsən...
Mövlanənin fikrincə, insan ilahi zata malikdir, onun ruhu Allahdan gəlmişdir, buna görə də ilahiləşmək iqtidarındadır, yəni insan kamalı ilə özünün varlığını təsdiq edə və kökündən qüdrətlənə və nəhayətsiz ola bilər. Mövlanə "Məsnəviye-mənəvi"sində bir çox məsələləri Qurana istinad etməklə bəyan edirdi, onun fikrincə, o insan kamil olur ki, o, Allahla əlaqədə olur, bütün işlərində Allahı nəzərə alır. "İnsan-Allahı, onun kamilliyini ən yaxşı, ən mükəmməl şəkildə göstərən varlıq və məxluqdur: o öz varlığı ilə məsələnin mahiyyətini çox yaxşı ifadə edir. Allahın gözəl adları onun vücudunda ən yaxşı şəkildə təcəlla edir. Bu təcəlla elə bir şəkildədir ki, onu müşahidə etmək Allahı müşahidə etməkdir və onun camalı mütləq cəlalı göstərir. O, həzrət haqqın tam təzahürüdür" (5.422-423)
Bir sözlə, onun qənaətincə, maddi olmayan, yəni ilahi keyfiyyətə malik olan haqq adamı Allahın özü kimi sahilsiz dəryadır:
Allah adamı dərviş paltarı altında şah idi,
Allah adamı yuxuda xəzinə idi,
Allah adamı küləkdən və torpaqdan yaranmayıb,
Allah adamı oddan və sudan deyildir,
Allah adamı sahilsiz dəniz idi,
Allah adamı saysız-hesabsız dürr verir,
Allah adamı həqq aləmi idi,
Allah adamı kitabdan gəlmiş fəqih deyil,
Allah adamının küfr və din tərəfindən nə xətası və nə savabı var...
Beləliklə, Allahdan gələn insan öz düşüncə tərzinin inkişafı və təkamülü ilə kamala çata və kamil insan ola bilər. Mövlanənin fikrincə, Quranda haqqında danışılan ilahi sifətlər kamil insana aiddir. Buna görə də Allahın əmri ilə mələklər ona səcdə etmişlər. Hər bir ruh öz başlanğıcını Allahdan götürmüşdür və əbədidir.
Yaradılışın səbəbi kamil insandır. Kamil insan sonda Allahda fani olur və onun tərkibində əbədi yaşayır.
Bilirsənmi, sən haradan gəlmisən?
Sən Sübhanın hərəmindən gəlmisən.
Xatırla, heç yadına düşürmü,
sənin o ruhani məqamların?
Bəs onlar unudulmuşdur,
şübhəsiz, heyrət və sərgərdanlıq.
Bir ovuc torpağa görə canını satırsan,
bu, nə ucuz alverdir?
Yenə torpağa öz qiymətini ver,
nə qulamlıq, nə mülkədarlıq, nə də sultanlıq elə...
O, kamil olmayan insanın əvvəl fəzada bəndəlik etdiyini, sonda yer üzündə mehtər olduğunu bildirirdi. İnsanın içindən eşq günəşinin "qaçmasını" onun heyvani səviyyəyə enməsi kimi təfsir edirdi. Aşiq olan insana müraciət edən Mövlanə deyirdi:
"Ləm yəzəl" eşq günəşi qəlbindən qaçmışdır,
əvvəl fəza bəndəliyi edirdin, axırda mehtərlik edirsən...
Bu beytdə biz müəyyən atəşpərəstlik elementlərini də görürük, insanın bətnindən işığın yoxa çıxması zülmətin orada hakim kəsilməsi deməkdir. Bətnindən işığın yoxa çıxdığı insan heç vaxt kamil insan ola bilməz, deməli, onun Allaha qovuşması da mümkün deyil. "Avesta"nın ən qədim hissələrindən olan Qatların birində deyilir: "...Onlar bu iki gövhər arasında yaxşı ilə pisi düzgün ayırd edə bilmədilər... Buna görə də onlar uğursuz davranışı seçdilər və öz həyatlarını puça çıxardılar".
Bundan əlavə, yuxarıda haqqında danışdığımız beytlərdə də zərdüşti ehkamları ilə üst-üstə düşən məqamlarla qarşılaşdıq. Məsələn, təsəvvüfün "hər bir ruh öz həyatını Allahda başladığından Allah yanında əbədiyyət qazanır" kəlamı zərdüştiliyin 31-ci qatının 8-ci bəndi ilə demək olar ki, eyni mahiyyəti ifadə edir:
"Ey Məzda, mən düşüncəmlə dərk etdim ki, hər şeyin əvvəli də, axırı da sənsən".
övlanə bu dünyanı qeyri-sabit, müvəqqəti sayır, mının əslinə, ibtidasına qayıdacağına inanırdı. O, ölümü yeni bir təvəllüd hesab edir və insanın Allaha qovuşması kimi qəbul eləyirdi. Onun nəzərincə, ruh yoxa çıxmır, fəna deyildir. Mövlanə ruhun Allaha keçməsinə, tənasüx və təcəssümünə inanırdı. Buna görə də başqalarının nəzərində qorxu, faciə kimi görünən ölüm onun şeirlərində həyat kimi təzahür edirdi:
"Qal təalv" haqqın cəzbəsi haqqında ayədir,
biz haqq təalanın cazibəsinə gedirik...
Deyilənə görə, özü kamil insan nümunəsi olan Mövlanə bu kamilliyi hesabına digər övliyalar kimi kəramətə yiyələnmişdir. Müridləri ibadət, ziyafət, səfər zamanı onun kəramətini görür və heyrətlənirdilər. Əflaki "Münağibül- arifin" kitabında Mövlanənin bir çox kəraməti sadalanmışdır ki, onlardan birini burada qeyd etmək yerinə düşər: "... Şam tərəfdən böyük bir karvan gəldi və xəbər verdilər ki, monqol ordusu Dəməşq şəhərini mühasirəyə alıb. Dedilər ki, 55-ci ildə Hülakü xan zülmlə Bağdadı qılıncdan keçirmiş, xəlifəni öldürmüşdür. 57-ci ildə Şam şəhərinə hərəkət etmiş və Hələbi götürmüşdür. Deyirdilər ki, Kətbuğa ağır ordu ilə Dəməşqə yola düşüb ki, şəhəri mühasirəyə alan orduya kömək etsin. Ancaq Dəməşq əhalisi islam ordusunun müdafiəsinə qalxıb, monqolları əzdi və onları qovub tamamilə şəhərdən çıxardı. Ravi xəbər verir ki, bu xəbəri eşidəndə mən də şad olub, tez həzrəti Mövlanənin yanına gəldim ki, Dəməşqdəki vəziyyəti ona deyim. O, məni görən kimi dedi:
Cəlaləddin, o süvari ki, zəfər çalan ordunun qəhrəmanıdır, din əhlinin gözündə o kimdir sultan ol...
Həqiqətən Mövlanə məktəbi eşq və nur məktəbidir. Allaha yönələn və Allahı təqdir edən eşq onun üçün hər şeydir, çünki hər şey ona məxsusdur, ondan qeyri bir nəsnə yoxdur: "İki aləmdə yəzdandan başqa kimsə yox", ona isə rəqs, musiqi, dinləmə yolu ilə çatmaq olar.
Eşqin qaməti dedi ki, dinləmə əbədidir,
onun qamətindən başqa bir şey üçün
rəqs etmə və hay-küy salma...
Yaxud
Cəbrayıl onun camalının eşqi ilə rəqs edər,
İfrit bir div sifətlinin eşqi ilə rəqs edər.
Burada yuxarıda vurğuladığımız nur söhbətinin üzərinə qayıdıb onu da əlavə etməliyik ki, bu atribut Mövlanənin kamil insan konsepsiyasının əsas sütunlarındandır. Həm də Mövlanə bu konsepsiyanı Quranı- məcidin ehkamı ilə izah edir: "Allah asimanların və yerin nurudur". Bu mənada nur Mövlanənin fikir məhvərini formalaşdırır, onu böyük işığa qovuşdurur. Mövlanə nur içməyi canın qüdrəti hesab edir. O, həyatı və əbədiyyəti nurla bağlayır, həyatda hər şeyi nurla bitirir; nurla əqidə və təriqətlərə çatır. Mövlanə deyir ki, əgər istəyirsən ki, torpağın altına getməyəsən, nurun içinə qaç, çünki nur torpağın altına getmir.
Mövlanənin kamil insan obrazı məhz nur haləsində təzahür edir:
Odunun içindən nur atəş çıxarar,
atəş öz-özünə münəvvər olmadı.
Yaxud:
Deyirəm sənin aşiqlərinin silsiləsi nədir ki,
mənim dilddarımın bir türrə buruq saçına dəyməz.
Göründüyü kimi, Mövlanə təkcə kamil insan konsepsiyasını irəli sürmür, həm də həyatda buna nail olmağın mükəmməl yolunu nişan verirdi. Onun fikrincə, ali məxluq olan insan ilahi potensiala malik idi və o, kamilləşməklə məxluqdan xaliqə çevrilə bilərdi. Bu, təkcə islam fəlsəfəsində deyil, ümumbəşər düşüncəsində ciddi bir inqilab idi.
Paşa ƏLİOĞLU, Filologiya elmləri doktoru
İbrahim QULİYEV, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
çap et