Bu adamı sevməyəsən, neyləyəsən...

Məsiağa Məhəmmədinin doğum gününə

Dünyada elə alimlər var ki, zaman keçdikcə özləri unudulur, əsərləri qalır, lap elə olur ki, bu əsərlərin üstündəki müəllifin adı və soyadı büsbütün yox olur. Təbiidir, həm də düşünürsən ki, müəllifin arzusu və Allaha duası kimi qəbul edilən bir şeydi bu – müəllif bir damcı su kimi buxarlanıb, özünü fəda edib ki, yazı-pozusu qalsın. Bu hardasa düşmənin üstün qüvvəsi qarşısında torpağını qorumaq üçün özünü güllə, süngü... ağzına atmaq kimi bir şeydir. Bu adam yaza-yaza əlləri göydə, tanrı dərgahına uzanır ki, uca rəbbim, məni gözü götürməyənlərin, alçaq və şərəfsiz adamların yanında xəcil eləmə, ürəyimdəki, ruhumdakı gücü, eşqi, təpəri quru, cansız kağızlara ver, elə elə ki, bu cansız kağızlar insanlarla mənim dilimdə danışa bilsinlər. Ancaq mənim adımı heç kəs bilməsin. Unudulmaq istəyən adamın bu qəribə arzusu sonralar dünyada ən ruhsal mətnlərin, ən gözəl və qənirsiz şeirlərin yaranmasına yol açır. Məsiağa Məhəmmədinin Saib Təbrizidən bəhs edən tədqiqatında oxuyuruq ki, bu böyük şair İsfahanda otura-otura dünyanın müxtəlif yerlərində onun əsərlərinin üzü köçürülür, bir hökmdar oxuyub digərinə ötürür, əldən-ələ keçir və bu “qəribə xəyallı şairin” insanların gözündə adiləşən şeyləri yerindən, kökündən oynatması nə qədər aqressiya doğursa da, altdan-altdan işini görür, məlhəmi şah damarın kəsilən yerindən qoyur. Dünyanın qeylü-qalını fikirlərə, özü də son qəlpəsinə qədər yonulmuş obrazlara çevirən bu şairin şeirlərindən qabaq özü  bir tapıntı, kəşf idi. Üslub elə budur – ancaq, gəlin bundan vaz keçək və Məsiağanın Qəzzali haqqında yazdığı məqalədən bir cümləni araşdıraq: “... ürəyin cövhəri bu aləmdən deyil və bu dünyada qəribdir... bir də: onun əsl mədəni ilahinin hüzurudur, oradan gəlmişdir və oraya da qayıdacaqdır...”. Bütün bunları niyə yada saldım, hər şey təsadüfi alınsa da, “qəribə xəyallı şair” ifadəsi ilə “ürəyin bu dünyada qərib olması” necə də tuş gəlir, hər iki ifadəni yazan müəllif qədim dövrlərin və əyyamların elə məqamlarından bəhs edir ki, ortada sirr adına heç nə qalmır, ancaq başqaları yazanda bu – həmişə sirr olur (yəni, bilməcə, tapmaca; qəribədir, alim yazısı, araşdırması ilə bir tapmaca qurur və özü də bu tapmacanın cavabını bilmir). Ancaq biz burada haqqında danışdığımız adamı bu müqayisələrin fonunda təqdim etmək istəməzdik, çünki bütün müqayisələr hardasa kiçiklik, “çəkisizlik” doğurur, tərəzinin bir gözü müqayisə gücünə müvəqqəti olaraq əyilir ki, qalxan gözü hamı görsün.

Belə ki, Məsiağanın Saib Təbrizi haqqında yazdığı hətta adi məqalədə belə onun üslubunun fəlsəfəsi, farsdilli poeziyada yaratdığı və neçə əsr ondan sonra da davam edən təlatüm bir neçə ştrixlə bütün incəliklərinə qədər isbat edilir. Həm bu məqalələrdə, həm də xüsusən Saib Təbrizidən bəhs edən monoqrafiyada Saibin poetik hünəri iki başlıca detal üzərində açıqlanır: farsdilli poeziyada Sədi və Hafizdən sonra qəzəlin üçüncü ustadı, anadilli poeziyada Füzulinin davamçısı və müəyyən məqamlarda ondan daha böyük işlər görməyə qadir şair kimi haqqında bəhs edilən Saib ənənəvi poetik sistemi, obrazlar aləmini kökündən dəyişdi, şeirə, onun poetik sisteminə yeni metod bucağından nəzər saldı və əslində yeni şeir, yeni bədii təfəkkür yaratdı. İkinci detal isə məhz poetik qüdrətinə görə ölümündən neçə əsr sonra Saiblə “mübarizə”, onun qəribə, çoxmərtəbəli obrazlarını silib-süpürmək uğrunda davalarla bağlıdır. Məsiağanın məqaləsində bu “mübarizənin” ibrətamiz nümunəsi verilir: “...Görün, “Qayıdış”ın (“hind üslubuna qarşı yönəlmiş üslubun”) təşəbbüskarları və nümayəndələrindən biri, məşhur “Atəşgədə” təzkirəsinin müəllifi Lütfəli bəy Azər Saib barədə nə yazırdı: “Onun şeir yazmağa başladığı vaxtdan qədim şairlərin aydın xəyal yolları bağlandı və keçmiş söz ustadlarının səlis qaydaları aradan götürüldü. Xoşagəlməz yeni üslubun yaradıcısı olan bu Mirzədən sonra şairlik günbəgün tənəzzül etdi. Şükür Allaha ki, hazırda onun ixtira etdiyi yol bütünlüklə tərk edildi və qədim şairlərin qanunları bərpa olundu ”. Bu mətndə “...şairlik tənəzzül etdi” ifadəsini indi biz şübhəsiz ki, “mövcud olan şairlik anlayışı – həm də, şeir, poetik mətn anlayışı kökündən dəyişdi” kimi anlayırıq. Vaxtilə az qala qeyzlə yazılan bu iddia indi bədii təfəkkürün yeni qatları, potensial gücü anlamına gəlir və dünyada hərdən-birdən belə oyunlar baş verəndə əvvəl ona qarşı döyüşlər gedir, sonra yəni ən nəhayətdə onu qorumaq, gözə təpmək yürüşü başlanır. Hərəkətin, jestin özü qəribədir və ibrətamizdir, bax bu “üslub” bu tərz Saibin bütövlükdə yaradıcılıq stixiyasına xas bir keyfiyyət idi, hamının normal, həyatın adi gedişinin nəticəsi bildiyi şeyləri qəribə bucaq altında mənalandırmaq, əvvəlcə oxucunu karıxdırmaqla onun təxəyyül qatlarına işləmək, onu yolundan elədikdən sonra şeirin üst qatındakı “didaktik” qatı aradan qaldırıb, yəni pərdəni açıb insana heç zaman görmədiyi həyatı göstərmək. Sonradan XX əsrin nəhəng yazıçılarının nəfəs aldığı dünya nəsrində bu üslubun təsiri özünü bir də göstərəcəkdi, məsələn, Heminquey deyirdi ki, mən həyatı ədəbiyyatın içində həqiqət kimi göstərmək istəyirəm. Yəni, fani olan şeyin əsl sifətini. Saibin “Dişlərin tökülməsi oyun qurtararkən fiqurların yığılmasına bənzəyir, yəni həyat oyunu başa çatmaq üzrədir”, yaxud “Torpaqdan yüksələn qəbir daşları bizi torpaq altına çağıran əllərdir” deyimləri istənilən dövrün müasir təfəkkür, düşüncə sxemi ilə yüzdə yüz uyğun gəlir. Saib şeirinin dünya ədəbi prosesinə təsiri bununla da bitmir, Saib öz poetik məntiqi, fikir axarı və sakit sualları ilə özündən sonra qələmə sarılanları sual qarşısında qoyur: sizcə həyatda, bu dünyada yazmalı, haqqında danışılmalı şey nədir? Şeir heç də həmişə yazılan şeylər deyil, yazılanın arxasından boylanan və bir qayda olaraq sözə sığmayan şeylərdir. Bax, bunu fikrimizcə, dünya ədəbiyyatında ilk kəşf edənlərdən biri elə türk dilində cəmi 18 qəzəli olan Saib Təbrizidir. Bu şairin, bu üslub, deyim, yaşamaq (ədəbiyyatda-!) tərzinin ən mükəmməl tədqiqatçısı isə bizim dostumuz, bizim elli Məsiağa Məhəmmədidir.

....Və onun ən aşiqanə şeirlərində də həyat, sevgi, ölüm... məsələsi çox incə ştrixlərlə, nadir boyalarla elə təsvir edilir ki, daha doğrusu təsvirin elə məqamları tutulur ki, burda sən hər şeyi anidən görə bilirsən.

Bulud qılan kimi covlan
urar da ildırım tiği, –
Könül pərdələrində
eşqi pünhan eyləmək olmaz.

Bu misralarda ifadə edilən fikir nə qədər adi məqamdırsa, aşağıdakılar insana bu həyatdan nələrisə göstərmək üçün yerlə göy arasında qoyulan pərdənin anidən həm açılması, həm də bərk-bərk qapadılmasıdır:

Məni – Məcnuni qail eyləmək
mümkün deyil, naseh,
Söz ilən müşki-nabi, qan ki,
bir qan eyləmək olmaz.

Yadınıza düşürsə, Məhəmməd Füzuli bu dünyada öz işini, missiyasını yerinə yetirib onu tərk etdikdən sonra onun bədii təfəkkürü qarşısında da bu cür əngəllər, sir torları qurulur, onun yaratdığı təlatümün ətrafa yayılan dalğalarının “ziyanından” bəhs edilirdi. Və nəticədə Füzuli anadilli ədəbiyyatda yeni üslub, yeni poetik təfəkkür yaradan şairdən çox ədəbiyyatın inkişafında bir “əngəl” kimi dərk edilirdi. Şübhəsiz ki, bu, Füzulinin deyil, o sözləri yazan insanların, daha çox isə Füzuli “tədqiqatçılarının” əməli ilə bağlı idi. Yaxud Axundovun “...Füzuli şair deyildir və...” deyimi, fikir vermişəm az qala bütün araşdırmalarda müstəqim mənada götürülmüş, mətni anlamaq yerinə Axundovun özü qınaq obyektinə çevrilib. Yeni metodun, sözün enerjisini “sehrə çevirməyin” dərki, qəribidir ki, elə bütün dünya ədəbiyyatında eyni sürəkliliklə müşahidə edilib. Ədəbiyyat tarixindən məlumdur ki, ənənə çərçivəsində istedadlı, çox gözəl poetik nümunələr yaradan saysız-hesabsız sənətkarlar olub. Ancaq necə ki, hər şeyi ortaya töküb qarışdıran, bununla da adi şeylərə başqa cür nəzər salan sənətkar, qələm əhli yetişir, o ənənə çərçivəsində qələm oynadan sənətkarların da taleyini həll etmiş olur. Bax, bu məqamda da Məsiağa Məhəmmədinin “Füzuli dilinin “sirri” məqaləsi köməyimizə çatır. Bu məqalə, fikrimcə füzulişünaslıqda mövcud olan cild-cildə əsərlərdən daha mənalı, fikir, ideya tutumu etibarı ilə bir çox mətləblərin qəti şəkildə anlaşılmasına yol açan bir göstərici və nümunədir. Əvvəlcə ondan başlayım ki, mənim tərbiyəmə görə, klassik şeir, xüsusən Füzuli poeziyası elə bir keyfiyyətə malikdir ki, onu gərək təklikdə, sükut içində oxuyasan. Çünki nümunənin özü hər an, hər bir məqamı ilə səni təkliyə, Nizaminin “Sirlər xəzinəsi”ndə adı çəkilən xəlvətə çəkir. Ancaq şəhərə gəldikdən sonra nə gördüm: Füzuli aşiqləri bu nümunələri elə uca səslə oxuyurdular ki, elə bil cıdırda at yarışıdır.

Uzun sözün qısası, gördüyüm bu oldu ki, xəlvətdə surətini göstərən şair ilə bu məmləkətdə uca səslə oxudulan Füzuli arasında oxşarlıq adına heç nə yoxdur. Hər şey hər hansı nəsnəni necə qəbul etməkdən, onu içinə nəfəs kimi necə çəkməkdən başlayır. Füzulinin ortaya qoyduğu nümunələr “xalis poeziya” nümunələridir: sən yorumunda yorulsan da, bu şeirlərin mənzili sənə çatmaq, səni yenmək (məclislərdə səslənib insanları bihuş etmək) və sair bu kimi işlərlə bitmir. “Füzuli türk dilində, ümumiyyətlə, nəzm yox, yüksək poeziya yaratmaqdan söz açır, bunun çətinliklərinin mövcudluğunu və onları aradan qaldıracağını bəyan edir.

... Füzuli belə demək mümkündürsə. Sözlə işləyən şairdir; o, yaradıcılıqda ideya, fikir ardınca yox, dilin stixiyası ardınca getmişdir. Bir çox şairlərdən fərqli olaraq, onun poeziyası hər hansı dini-fəlsəfi və ideoloji sistemin ifadəsinə xidmət etmir. Bu mənada, Füzuli poeziyası – “xalis poeziya”dır. Böyük Mirzə Fətəlinin Füzulini şair yox, “nazimi-ustad” saymasının səbəbi də, görünür bundadır. Belə ki, Mirzə Fətəlinin çıxış etdiyi forma-məzmun dixotomiyası Füzulinin adekvat dərkinə və şərhinə imkan vermirdi. Məsələ burasındadır ki, Füzuli qəzəlinin özü hardasa, formadır və burada qəribə heç nə yoxdur. Lirik növün ən mühüm qanunauyğunluqlarından biri məzmunun formaya daimi çevrilməsindən ibarətdir: əvvəllər sırf məzmun kimi çıxış edən şey sonralar tematik elementə, təsvir momentinə çevrilir. Bu baxımdan sufizmin özü də, məsələn, Nəsimidən fərqli olaraq, Füzuli üçün poetik dünya duyum ifadə formasıdır. Odur ki, indiyə qədər Füzuli və sufizm problemi həll olunmamış qalır...”

Sonra: ... fikrimizcə, Füzuliyə alim və filosof münasibəti (bizdə bu münasibət çox geniş yayılıb) şairin bədii irsini anlamaq baxımından bir şey vermir.... bax, bu fikirləri də o çox qısa məqaləsində böyük alimimiz Məsiağa Məhəmmədi yazıb. Başqalarının (and içsəm də ki, “başqaları” sözünü mətnə gətirməyəcəyəm, görünür bunsuz da keçinmək olmur) cild-cild kitablarının üstündən bu sadə fikir nə qədər hökm kimi səslənsə də həqiqətdir. Görün nə vaxtdır: bizdə, məsələn, Seyid Əzimdən yazarkən (məsələn lirikasından), bütün külliyyatını ortaya töküb çox ciddi cəhdlə bu mətnlərdəki Seyid Əzim adlı böyük şairi tapırıq, sonra şübhəsiz ki, onu öldürürük və əsas işimizə başlayırıq: sufizm belə gəldi, ədəbiyyat belə getdi.... Yuxarıda dediyim bu kimi qənaətlərdən sonra əvvəlcə ona yaman acığımız tutur, ürəyimizdə nifrət toxumlarını hazırlayırıq ki, xam tarlaya səpək, sonra göy gurlayır, ildırım çaxır, sizi bilmirəm, mən ürəyimdə deyirəm: bu zalım balasını sevmiyəsən, neyləyəsən...

Mən bu yazıda Məsiağanın olsa-olsa bir neçə məqaləsinə toxundum, Saib Təbrizi ilə bağlı monoqrafiyasından bəhs etdim. Digər yazılarından, tərcümə, tərtib və şərh işlərindən söz açsaydım, yəqin ki, onun obrazı oxucular üçün daha aydın olardı. Adını çəkmədiyim, vaxtilə digər yazılarımızda bəhs etdiyimiz araşdırmalarda hər şeydən öncə tədqiqatçı zövqü, tükü tükdən seçək qabiliyyəti, ustad yanından gəlməsi, sözü demək tərzi və bütün bunları yaradan təbiəti, xarakteri – xeyirxahlığı, insanı sevməsi, insanları sevgi ilə tərbiyə etməyə çalışması ...bütün bunlar barədə düşünəndə öz-özünə deyirsən: əlli yaş nədir ki?