Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mehriban Sultanın "Elm və təhsil" nəşriyyatında çapdan çıxmış "Milli mətbuat tarixində "Yeni yol" qəzeti" adlı kitabı 140 ildən artıq bir yol keçmiş Azərbaycan mətbuatının araşdırılması istiqamətində uğurlu tədqiqatlardan biridir.
Kitab akademik İsa Həbibbəylinin elmi redaktorluğu, filologiya elmləri doktoru Hüseyn Həşimli və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru İman Cəfərovun rəyləri əsasında işıq üzü görmüşdür. Öz mənbəyini "Əkinçi"- dən götürən Azərbaycan milli mətbuatının zəngin və çoxsaylı sırasında "Yeni yol" qəzetinin özünəməxsus yeri var. Mətbuat tariximizdə latın qrafikası ilə dərc olunan ilk türk qəzeti - "Yeni yol" fəaliyyəti dövründə (1922-1939) böyük missiyanın daşıyıcısına çevrilmiş, Azərbaycanda aparılan yeni əlifba islahatının önündə getmiş, bu taleyüklü məsələnin həyata keçirilməsində, kütləvi savadsızlığın aradan qaldırılmasında müstəsna rol oynamışdır. Kitabda bu qlobal problemlərə xüsusi diqqət yetirilmiş, milli mətbuat tariximizdə "Yeni yol" qəzetinin mövqeyi, əsas ideya istiqamətləri, məqsəd və vəzifələri geniş şəkildə təhlilə cəlb edilmişdir.
"Yeni yol" qəzeti indiyədək ciddi şəkildə araşdırılmamış, onun başlıca prinsipləri, cahanşümul xidmətləri, qəzetin yaradıcıları, əməkdaşları, əsas müəllifləri haqqında geniş, dəqiq və hərtərəfli tədqiqat aparılmamışdır. Tədqiqatçı Mehriban Sultan bütün bu önəmli məsələləri diqqət mərkəzində saxlamış, sanballı və dəyərli bir kitab yazıb ərsəyə gətirmişdir.
Mehriban Sultan bu qəzetin fonunda XX əsr milli mətbuatının əsas konturlarını müəyyənləşdirmiş, "Yeni yol"a dövrün ümumi kontekstindən yanaşaraq inandırıcı faktlar əsasında obyektiv qənaətlərə gəlmişdir. Bununla yanaşı, dövrün bütün gerçəkliklərini, paradoksallığını, regional və lokal hadisələri nəzəri-tipoloji aspektdən araşdırmış, problemin dərin köklərini üzə çıxarmağa müvəffəq olmuşdur. Eyni zamanda, tədqiqatda "Yeni yol" qəzeti ümumbəşəri problemlərin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi alınmış və məsələlərə milli və bəşəri dəyərlər prizmasından yanaşılmışdır. XX əsrin mövcud durumu, onun mətbuata təsiri, insan təhtəlşüurunun dərinliklərində ehtiva olunan bütün qatların açılmasında, elmin, maarifin təkamülündə bu qəzetin əhəmiyyətli rolu tarixi fakt və sənədlər fonunda izlənilmişdir.
Yeni Əlifba Komitəsinin orqanı olan "Yeni yol" qəzeti komitənin sədri, Azərbaycan MİK-in sədri Səməd ağa Ağamalıoğlunun təşəbbüsü ilə nəşrə başlamışdı. İlk sayı 1922-ci ilin 21 sentyabrında işıq üzü görən "Yeni yol" qəzeti öz ətrafında Cəlil Məmmədquluzadə, Fərhad Ağazadə, Mirzə Cabbar Məmmədzadə, Abdulla Tağızadə, Vəli Xuluflu kimi böyük ziyalıları toplamışdı. Bu mətbuat orqanının yaradılmasında əsas məqsəd yeni əlifbanı xalq arasında geniş yaymaq, maarifləndirmə işi aparmaq idi. Elmi-mədəni tərəqqiyə, milli intibaha, türkçülük ideologiyasına söykənən "Yeni yol" qəzeti çətin və enişli-yoxuşlu mərhələlərdən keçmiş, nəşr olunduğu illərdə ciddi müqavimətlə üzləşmişdir. Buna baxmayaraq, on yeddi il fəaliyyət göstərən "Yeni yol" bu zaman kəsiyində milli mətbuatımızın yeni səhifələrini yazmış və qlobal problemlərin həllində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Mütərəqqi ənənələrin daşıyıcısı olan "Yeni yol" qəzeti sovet rejiminin, repressiyaların tüğyan etdiyi bir dövrdə fəaliyyətini başa vurmuşdur. Azərbaycan xalqının, onun ziyalılarının həyatında dərin şırımlar açan, sağalmaz yaralar vuran totalitar rejim milli mətbuatımızdan da yan keçməmişdir. 1939-cu ildə "Yeni yol", "Kommunist" qəzeti ilə birləşdirilmiş və bununla da nəşrini dayandırmışdır. "Yeni yol"un "Kommunist"in içərisində əridilməsi sovet rejiminin planlı şəkildə həyata keçirdiyi ideoloji mübarizənin tərkib hissəsi idi. Türk dünyası arasındakı mənəvi bağları möhkəmlətməyə çalışan "Yeni yol"un turançılıq ideologiyası rus hökumətinin maraqları ilə üst-üstə düşmürdü. O, keçmiş SSRİ məkanında, Türkiyədə, Orta Asiya respublikalarında, Krımda, Kazanda və digər türkdilli xalqlar arasında vahid əlifbadan istifadə yolu ilə milli ideologiyanın təbliği missiyasını yerinə yetirirdi. Kitabda bu problemləri ön plana çəkən Mehriban Sultan "Yeni yol" qəzetinin tarixi inkişaf mərhələlərini, onu yetişdirən ictimai-siyasi və sosial mühiti, təşəkkül və təkamül prosesini ardıcıl və diqqətlə izləmişdir. Dövrün real mənzərəsini, tarixi gerçəklikləri faktlar əsasında şərh edən müəllif milli mətbuatımızın maraqlı səhifələrindən birini yazan "Yeni yol"- un mövqeyini və ideya xəttini obyektiv qiymətləndirmişdir. Qəzetin yaranma zərurətini, hansı mənbə və ənənələrdən bəhrələndiyini xüsusi vurğulamışdır. Tədqiqatçı "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin görkəmli nümayəndələri C.Məmmədquluzadə, M.S.Ordubadi, Ə.Nəzmi, B.Abbaszadə kimi sənətkarların "Yeni yol"la sıx əməkdaşlığına kitabda geniş yer vermişdir. Eyni zamanda, böyük realist ədibimiz "Molla Nəsrəddin" jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadənin "Yeni yol"da da bu fəaliyyətini davam etdirməsi, satirik jurnalda qazandığı təcrübəni burada uğurla tətbiq etməsi məsələləri kitabda geniş şəkildə əksini tapmışdır.
Akademik İsa Həbibbəyli Cəlil Məmmədquluzadənin zəngin fəaliyyətinin bu istiqamətini ön plana çəkərək yazır: "C.Məmmədquluzadə yeni əlifba yollarında çoxcəhətli iş aparmağı vətəndaşlıq işi hesab etmişdir. "Yeni yol" qəzetinin redaktorluğunu öz üzərinə götürməsi, Əlifba Komitəsinin fəaliyyətinə diqqət yetirməsi də buradan irəli gəlmişdir. Tərəddüdsüz demək olar ki, həmin sahədə apardığı mübarizənin bütün yönləri ilə C.Məmmədquluzadə yeni əlifbanın həyata keçirilməsinin ideya və əməli generatoru vəzifəsini uğurla yerinə yetirmişdir. (Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri. "Əcəmi", Naxçıvan, 2009, səh.365)
Cəlil Məmmədquluzadənin "Yeni yol"la bağlılığı müxtəlif parametrlərdə təzahür etmişdir. Müəyyən müddət qəzetin redaktoru olmaqla yanaşı, yazıçı həm maraqlı publisistik əsərlərini, həm də bir sıra hekayələrini məhz ilk dəfə "Yeni yol"da dərc etdirmişdir. Bütövlükdə bu mətbu orqan C.Məmmədquluzadə ideyalarını həyata keçirən əhəmiyyətli bir vasitəyə çevrilmişdi.
Tədqiqatçı kitabda "Molla Nəsrəddin"lə "Yeni yol" arasında paralellər aparır, onları bir-birinə yaxınlaşdıran ideya, məfkurə, əqidə birliyini konkret nümunələr əsasında təhlilə cəlb edir. Mehriban Sultan bu iki mətbu orqan arasındakı bağlılığı şərh edərək yazır: "Yeni yol" qəzeti yeni əlifbanı tətbiq və təbliğ etməklə "Molla Nəsrəddin" jurnalının milli tərəqqiyə nail olmaq məramını davam etdirmiş, Azərbaycan dili və ədəbiyyatını, maarif və mədəniyyətini inkişaf etdirmək vəzifələrini uğurla həyata keçirmişdir. "Yeni yol" totalitar sovet rejimi dövründə milli-mənəvi dəyərlərimizi cəsarətlə təbliğ etmişdir. Qəzet öz ideya istiqaməti ilə "Molla Nəsrəddin" ənənələrinə sadiq qalmış və bu ənənələri mollanəsrəddinçilərlə birlikdə yaradıcı şəkildə davam etdirmişdir. Beləliklə də, "Yeni yol" qəzeti və "Molla Nəsrəddin" jurnalı arasında "əməl dostluğu" formalaşmış, bu mətbu orqanlar ümumxalq mənafeyinə xidmət etmək kimi vahid bir cəbhədə birləşmişlər. (Milli mətbuat tarixində "Yeni yol" qəzeti. "Elm və təhsil", Bakı-2015, səh. 29)
"Tərcüman" qəzetinin naşiri və baş redaktoru İsmayıl bəy Qaşpıralı Əli bəy Hüseynzadəyə ünvanladığı məktubunda yazırdı: "... hər nə yazacaq isən qələmi üç qəpiklik qara mürəkkəbə batırma, ürəyinə batırıb qanı ilə yazı yaz. Sözün ötər, vicdanlar yetər. Əks halda bisəmərə gələr, keçər, gedər". Türk dünyasının böyük ziyalısının bu dərin hikmətamiz "ricası" XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaradan Azərbaycan publisistlərinin, xüsusilə də Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılıq kredosuna çevrilmişdi. Bu amala sadiq qalan Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin"dəki missiyasını "Yeni yol"da da davam etdirdi. Onunla birlikdə digər mollanəsrəddinçilərin - M.S.Ordubadi, Ə.Nəzmi, B.Abbaszadə və başqalarının bu ədəbi cəbhədə birgə əməkdaşlığı səmərəli nəticəsini verdi. "Yeni yol" həmin tanış imzalarla minlərlə oxucunu öz arxasınca apara bildi.
Kitabda C.Məmmədquluzadədən sonra ayrı-ayrı vaxtlarda qəzetin digər baş redaktorları - Bəhram Bəhramov, Məmməd Səid Ordubadi, Zinyət Nuşirəvanov, Əhməd Triniç, Əli Aslanov, Ağahüseyn Rəsulzadə, Qulam Məmmədli, Hüseyn Şahgəldiyev haqqında müfəssəl məlumatlar da yer almış və onların bu sahədəki xidmətlərindən ayrıca bəhs olunmuşdur. Dövrün tanınmış ziyalıları, dilçi alimləri Fərhad Ağazadə, Məhəmməd ağa Şahtaxlı haqqında geniş söhbət açılmış, onların Yeni Türk Əlifba Komitəsi və "Yeni yol" qəzetindəki ardıcıl və prinsipial fəaliyyəti, Şərq aləmində, hətta Avropada tanınmış türkoloq, dilçi alim kimi şöhrət qazanması faktlarına da kitabda xüsusi diqqət yetirilmişdir. Tədqiqatçı kitabda Fərhad Ağazadənin "Yeni yol" qəzetində Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda apardığı mübarizəni işıqlandırmış, görkəmli türkoloqun yaratdığı proqram və dərsliklərdən bəhs etmişdir. 1926-cı ildə keçirilmiş I Türkoloji qurultayın iştirakçısı olan Fərhad Ağazadənin əlifba islahatı ilə bağlı polemikalarda fəal iştirakı və bununla yanaşı Azərbaycan dilinin ərəb, fars, rus dillərindən alınma sözlərdən təmizlənməsinin labüdlüyü fikrini dəstəkləməsi məsələləri də kitabda xüsusi vurğulanmışdır.
Kitabın önəmli cəhətlərindən biri də əsrin dörddə birini yaşamış "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri ilə intişar tapmış "Azərbaycan", "Bəhlul", "Zənbur", "Mirat", "Arı", "Kəlniyyət", "Leylək", "Tuti", "Məzəli", "Babayi-Əmir", "Məşəl" kimi satirik orqanların "Yeni yol"la bərabər xalqın tərəqqisində, elm və maarif yolunda göstərdiyi fədakarlıqların qabarıq nəzərə çatdırılmasıdır. Müəllif haqlı olaraq "Yeni yol"u zəngin və çoxçalarlı milli mətbuatımızdan təcrid etməmiş, problemə qlobal prizmadan yanaşmış və maraqlı bir tədqiqat əsəri yazıb oxucuların ixtiyarına vermişdir. Əsərin müsbət tərəflərindən biri də odur ki, müəllif mollanəsrəddinçilərin "Yeni yol"dakı ədəbi, publisist fəaliyyətinə ayrı-ayrı fəsil və yarımfəsillərdə geniş yer vermiş, onların bu sahədəki uğurlu xidmətlərini aşkara çıxararaq yaradıcılıqlarının çoxşaxəliliyini müəyyənləşdirmişdir.
Mehriban Sultan "Yeni yol"un tarixin dərin qatlarında gizlənən, kölgədə qalan məqamlarına işıq salmış, oxuculara az məlum olan faktları üzə çıxarmışdır ki, bu da təkcə sözü gedən qəzetin deyil, bütövlükdə milli mətbuatımızın öyrənilməsində önəmli məsələlərdən biridir. Tədqiqatçı 1925-1928-ci illərdə "Yeni yol"un redaktoru vəzifəsində çalışan M.S.Ordubadinin bu qəzetdə dərc olunan 23 felyetonunu və 3 məqaləsini aşkarlayaraq "Mollanəsrəddinçilər" "Yeni yol"da" adlı kitabına daxil etmişdir. Bununla yanaşı, müəllif "ikinci Sabirimiz" olan Əli Nəzmi yaradıcılığının "Yeni yol"la bağlılığına fərqli aspektdən yanaşmış, şairin əsərlərinin poetik ruhunu, üslubunu açmış, realist sənətkarın qəzetdə dərc olunmuş 6 satirasını ilk dəfə üzə çıxararaq oxucuların, geniş ədəbi ictimaiyyətin ixtiyarına vermişdir.
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mehriban Sultanın "Milli mətbuat tarixində "Yeni yol" qəzeti adlı metodik vəsaiti həm ali məktəblərin jurnalistika fakültəsinin tələblərinə, həm də Azərbaycan milli mətbuatının tarixini öyrənənlərə dəyərli töhfədir.
Gülbəniz BABAYEVA
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinın aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
çap et