Sənətdə “müharibə təkanları”

“Böyük sənətin nüvəsində böyük hadisələr dayanır” fikrini tez-tez eşitmişəm.

Bilmirəm, bu, konkret olaraq kimin fikridir. Müəyyən məqamlarda razılaşsam da, çox vaxt bu fikir qıcıqlandırıcı səslənir. Birincisi, nəticədə şedevr filmlər çəkildiyi, kitablar yazıldığı üçün müharibə haqqında qanadlı cümlələr qurmaq, onu nəyə görəsə təqdir etmək doğrudurmu? İkincisi isə budur ki, heç də həmişə sənət həyatı deyil, çox zaman həyatın özü sənəti təqlid edir...

Nə etməli: milyonlarla insanın ölümünə, faciəsinə ağlamalımı, yoxsa müharibənin sənətə verdiyi təkanlara əl çalıb sevinməlimi? Bəlkə, vicdanımızı rahatlatmaq üçün dilimizin altında “sənət qurban tələb edir” cümləsini də tez-tez təkrarlayaq? Konkret olaraq nə “hə”, nə də “yox” deyə bilməyəcəm. Bu essedə qismən də olsa bu sualı cavablandırmağa çalışacam.

Qulaq asın:

“Bizim zamanda müharibə vacibdir, onsuz dünya məhvə sürüklənər. İnsanların müharibəyə bir-birini öldürmək üçün getməsi fikri səhvdir, əksinə onlar öz həyatlarını qurban verməyə gedir. Elm və incəsənət isə həmişə müharibədən sonrakı ilk mərhələdə inkişaf edir. Müharibə onları yeniləyir, təravətləndirir, təkan verir. Uzunmüddətli sülh zamanı elm də süquta uğrayır. Müharibə olmasaydı, incəsənət çürüyərdi”.

Desəm ki, bu fikirlər əsərlərində humanizm və vicdanı həmişə ön plana çəkən Dostoyevskiyə məxsusdur, bəlkə də, doğru mənbədən faydalanmadığımı düşünərsiniz, ancaq belə deyil. Sən demə, yazıçı müharibəni bəşəriyyətin bəlası, insanın qəddarlığı, humanizmin məhvi kimi yox, əksinə humanist ideyaların həyata keçirilməsi üçün bir vasitə, elm və incəsənət üçün bir təkan olaraq görür. Şübhəsiz ki, müharibə sənətə zərbə vurduğu kimi (müharibə dövründə Nobel də daxil olmaqla bəzi ünlü mükafatların verilməsində fasilələrin yaranmasını, bir çox qəzet-jurnalların dərcinin dayandırılmasını, yazarların ölümünü, intiharını və bu kimi hadisələri yada salaq), ona müəyyən təkanlar, mövzular da verir. Bir sıra böyük sənətkarlar var ki, onlar üçün yalnız bircə mövzu olub: müharibə. Mənim üçün maraqlıdır, müharibə olmasaydı, bütün əsərlərində müharibədən, dünyanın dörd tərəfinə səpələnmiş mühacirlərin həyatından bəhs edən Erix Maria Remark nə barədə yazardı? Ümumiyyətlə, belə bir yazıçı olardımı? Və ya bir az da uzağa gedək, təməl qaynaqlarımızdan hesab olunan Homerin “İliada” və “Odisseya”sı Troya müharibəsi əsasında yazılmayıbmı?

Yəqin, nikbinliyimizdən irəli gəlir ki, müharibədə itkilərimizə yox, qazanclarımıza fokuslanırıq. Təbii, qazanc deyəndə yeni torpaqlar, ələ keçirilən qənimətləri nəzərdə tutmuram. Söhbət müharibənin sənətə verdiyi təkanlardan gedir. Müharibə olmasaydı, bu gün heyranlıqla izlədiyimiz filmlərin, rəsmlərin, zövqlə oxuduğumuz mətnlərin bir çoxu olmayacaqdı. Bilirəm, indi belə bir sual yaranır: qazandıqlarımızla itirdiklərimizi kompensasiya edə bilərikmi? Mənə görə, sənəti itirdiklərimizi kompensasiya etməsi kimi bir missiya ilə yükləmək doğru deyil. Hansısa bir filmi bu gözlə izləmək, mətnə bu tərzdə yanaşmaq, hər əsərdə özünü axtarmaq həvəskarların işidir. Bu yerdə Milan Kunderanın bir fikrini sizinlə bölüşürəm: “Kafkanın əsərini başa düşmək üçün onu roman kimi oxumaq lazımdır”. Biz yaranan əsərləri müharibədə itirdiklərimizlə, şəxsi faciəmizlə ölçsək, çox ucuz görünəcək. Amma bu sənətdir və o, bizim yaşantılarımız, itirdiklərimizlə yox, konkret meyarlarla, ölçülərlə dəyərləndirilir.

Dostoyevskidən fərqli olaraq müharibəni şərin təcəssümü, insanlığın məhvi kimi görən yazıçılar da az deyil. Məsələn, Nobel laureatlı ingilis yazıçısı Uilyam Qoldinq onu yazmağa vadar edən başlıca səbəbin müharibə olmasını etiraf etsə də, həmişə müharibənin əleyhinə olub. Yaradıcılığa şeirlə başlayan, ilk şeir kitabı ilə diqqət cəlb edə bilməyən Qoldinq müəllimlik fəaliyyətini dayandıraraq könüllü cəbhəyə yollanmışdı və müharibə sayəsində bir insanın digərinə nə edə biləcəyini kəşf etmişdi. XX əsrdə baş verən iki böyük müharibə evlər, küçələr, binalarla yanaşı Qoldinqin cəmiyyətin özünü inkişaf etdirərək kamilləşməsi ümidini də darmadağın etdi. O ümidin, inamın yerində isə yalnız bu cümlələr qaldı: “Bəşəriyyətin xəstə olduğuna mənim şübhəm yoxdur və bu fikri başımdan çıxara bilmirəm...Ona görə də var gücümlə yazıb aləmə car çəkir, insanlara deyirəm: baxın, baxın, baxın görün dünyada ən təhlükəli heyvan olan insanın təbiəti necədir”. Onun məşhur “Milçəklər kralı” romanında müharibədən, faşizmdən danışılmasa da, əslində, əsər həm müharibədən, həm də faşizmdən bəhs edir. Romanın dərin qatında belə bir sualın gizləndiyini sezirsən: Necə oldu ki, almanlar kimi mədəni xalq bir nəfərin (Hitlerin) əmri ilə öldürməyə, dağıtmağa, məhv etməyə hazır olan vəhşiyə çevrildi?

Bəlkə də, müharibənin birbaşa iştirakçısı olmayanlar üçün onu ədəbi təkan kimi qiymətləndirmək, sənətə qazandırdıqlarından danışmaq, böyük insani keyfiyyətləri üzə çıxardığına görə səmimi qəlbdən təşəkkürünü bildirmək asandır. Çünki bu hadisələrin mərkəzində olan sənətkar müharibəyə təkcə sənət adamının gözüylə yox, eyni zamanda bir zamanlar döyüş meydanında vuruşan bir kişi, vətəndaş gözüylə də baxır. Bu halda çətin ki, həmin adamlar müharibə haqqında xoş fikirdə olsunlar. Amma məntiqlə belə bir sual ortaya çıxır ki, görəsən, müharibənin sınağından keçmiş sənətkar müharibəni lənətləyərkən onun vətəndaş tərəfimi, yoxsa sənətkarlıq tərəfimi daha ağır gəlir? Kim bu suala dəqiq cavab verə bilər ki? Biz yalnız mətn çərçivəsində bu fikrə aydınlıq gətirə, daha doğrusu, məntiqimizə, intisiyamıza arxalanaraq müəyyən şərhlər verə bilərik. Bir şeyi diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm ki, söhbət yalnız sənətkarlardan gedir, müharibənin hansısa adi iştirakçısından yox. Çox hallarda müharibədə ən ağır günlər görmüş biri yenə də onu ideallaşdıra, mədh edə bilər. Bu fikrə aydınlıq gətirmək üçün isə yeni bir abzasa başlamalıyam:

Müharibə barəsində suallar bir zamanlar Albert Eynşteyni də düşündürmüşdü. O, Ziqmund Freydə məktub yazaraq müharibə haqqında onun nə düşündüyünü, psixoloq kimi necə şərh edəcəyini öyrənmək istəmişdi. Freyd də Eynşteynin onu belə bir mövzunun müzakirəsində iştirak etmək təklifini məmnuniyyətlə qəbul etmişdi. Mən də bu məktublara istinad edərək davam edirəm: Freyd və Eynşteyn də müharibənin siyasətçilər tərəfindən idarə olunduğu fikrindədirlər. Çünki müharibənin olub-olmamasını praktik cəhətdən dövlət xadimləri həll edir. Müharibədə milyonlarla insan ölsə də, müharibəni milyonlar yox, iki-üç nəfər başladır, əslində. Əgər ibtidai dövrdə kimin əzələlərin güclü olması tərəflərin hansının qalib gələcəyini müəyyən edirdisə, sonralar müdafiə alətlərindən istifadə olunmasından aslı olaraq kimin silahı güclüdürsə, o da üstün gələn tərəf olur. Yəni, əvvəl əzələsi, sonra isə zəkası üstün olan qələbə qazanmağa başladı. Bütün müharibələr dəbeyinlərdə başlamırmı?

Bəs nə üçün insanlar çox asanlıqla müharibə isteriyasına qapılırlar? Freyd məktubunda insanı nifrət və dağıdıcı instinktin müharibəyə sövq etdiyini vurğulayır:

“İnsanın iki meyli olur: biri qoruyucu və birləşdirici, digəri isə aqressiv, dağıdıcı. Görürsünüz ki, əslində, söhbət məhəbbət və nifrət qarşıdurmasının nəzəri əsaslandırılmasından gedir. Bəzi müşahidələr nəticəsində belə bir nəticəyə gəldim ki, bu dağıdıcılıq meyli hər bir insanın içində var və onun son məqsədi həyatı yenidən cansız materiyaya çevirməkdir. Nədən biz müharibəyə bu qədər nifrət edirik? Axı müharibənin bioloji əsasları var, praktik olaraq onun qarşısını almaq qeyri-mümkündür. Məsələni belə qoyduğuma görə dəhşətə gəlməyin. Nə qədər ki, dünyada varlılar və kasıblar var, nə qədər ki, başqa millətləri məhv etmək istəyən millətlər var, həmin bu məhvi planlaşdırılan millətlər də silahlı müqavimətə hazır olmalıdırlar. Məncə, biz müharibəyə ona görə nifrət edirik ki, təbiətimiz etibarilə pasifistik. Başqalarının da pasifist olacağını çoxmu gözləməliyik?” Yaxşı sualdır. Və nə yaxşı ki, ömür vəfa elədi, əgər ikinci dünya müharibəsinin başlaması iyirmi iki gün geciksəydi, Freyd bu sualın cavabını tapa bilməyəcəkdi. Görünür, hər işdə bir xeyir var.

Müharibə zamanı Drezdəndə bir sallaqxanada əsir kimi işləyən, bombardmanın canlı şahidi olan və sonralar öz şəxsi təcrübələrindən yararlanaraq romanlar qələmə alan Kurt Vonnequtu yada salmaq istəyirəm. Bəli, o Kurt Vonnequt ki ən ağrılı hadisələrdən belə gülə-gülə danışır. Yüz otuz beş min insanın öldüyü Drezden bombardmanı da bu baxımdan istisna deyil.

“Sallaqxana №5” romanında yazıçı müharibədə olub keçənləri daha yaxşı xatırlamaq üçün keçmiş dostunun evinə gedir. Ancaq onun arvadı narahatdır. Çünki müharibə mövzusunda əsər yazılmasını istəmir. Vonnequt burada maraqlı bir məqama fokuslanır. Yazıçı hər cümləsindən pafos tökülən, az qala hər səhifəsində şişirdilmiş qəhrəmanlığa rast gəldiyimiz müharibə mövzulu əsərlərə ironya edir. Nə qədər ki, müharibəni təbliğ edən romanlar yazılır, filmlər çəkilir, demək, hər an yeni müharibəyə hazır olmalıyıq.

Nə etməli: milyonlarla insanın ölümünə, faciəsinə ağlamalımı, yoxsa müharibənin sənətə verdiyi təkanlara əl çalıb sevinməlimi? Deyəsən, mən bu sualı cavablandırdım axı...