Müsahibimiz dəyərli şair, usta publisist Tofiq Abdindir.
– İlk yazınızı xatırlayırsınız?
– İlk yazımı yuxuda görmüşəm. Bu, Lenin haqqında kiçik bir şeir idi. Sonra həmin şeiri “Sovet kəndi” qəzetinə göndərdim. Təsadüfən şeirimi çap elədilər. O şeir nə bioqrafiyama daxildir, nə də o şeir məni maraqlandırır. Əlbəttə, o yaşda bir kənd uşağı ya sevgi, ya da o dövrün ictimai hadisələri ilə bağlı bir şeylər yaza bilərdi. Şeirimin çapından sonra ruhlandım və məqalələr yazmağa başladım. Müxtəlif qəzetlərə məqalələr göndərirdim. O zaman “Azərbaycan gəncləri” qəzetində mütəmadi çıxış elədiyim üçün respublika üzrə gənc müxbirlərin birinci toplantısına çağırıldığımda həmin qəzetin baş məqaləsi mənə həsr olunmuşdu. O toplantıdan sonra mənə respublika komsomolunun Fəxri Fərmanını da vermişdilər. O zaman mənim 14-15 yaşım olardı.
Ədəbiyyata marağımın formalaşmasında orta məktəbdəki ədəbiyyat müəllimim böyük rolu olub. Görürsən ki, bir sinifdən daha çox riyaziyyatıçılar, o birisindən ədəbiyyatçılar çox olur. Bizim ədəbiyyat müəllimimiz çox savadlı idi. Bəlkə də, buna görə bizim sinifdən bir çox ədəbiyyatçılar çıxdı. Mənim iddiam bu idi ki, jurnalistika fakültəsinə daxil olum. Sənədlərimi verdim, amma girə bilmədim. Sonra Teatr İnstitutuna (indiki Mədəniyyət və İncəsənət Uiversiteti – R.Ə.) daxil oldum. Teatr publisistikası ilə məşğul olmağa və müsahibələr götürməyə başladım. Orada təhsil ala-ala yenidən orta məktəbi bitirdim və ikinci attestatla Jurnalistika fakültəsinə girdim. Amma Jurnalistika fakültəsini ikinci kursdan sonra atdım.
– İlk yazılarınızın çap olunmasında kimlərin dəstəyi olub?
– İlk yazımın çapı mənsiz olub. O vaxt şeiri yazıb, qəzetə göndərmişdim, orda kimlərin işləməyindən xəbərsiz idim. Ancaq Azərbaycan publisistikasında qazandığım uğurlara görə Anar müəllimə borcluyam. Həyat mənim üçün 1968-ci ildən başladı. Bir il sonra “Etüd” adlı ilk kitabım çap olundu. Kitabda müharibədə itkin düşmüş sənət adamları haqqında publisistik yazılar toplanıb.
“Elə əsərlər var, oxuyursan və anlayırsan ki, bunu sən yaza bilməzsən”
– Təsirləndiyiniz müəlliflər olubmu?
– Azərbaycan publisistikasına gəldiyim illərdə mənim təsirləndiyim adamlar olmayıb. Xarici müəlliflərdən isə ən çox İlya Erenburq və rus publisistikasının generalı hesab olunan İnna Rudenkodan öyrənmişəm. Daha sonralar Anar müəlimin publisistikası və rəhmətlik İsa İsmayılzadənin şeirləri məni heyran edib. Təbii ki, orta məktəbdə Mirzə Cəlili, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi oxumuşam, ancaq bizim yazı tərzimiz fərqlidir. Bununla yanaşı gizlin yollarla xarici jurnallar əldə edirdik. Orda müxtəlif incəsənət adamları haqqında yazılar çıxırdı. O məqalələrin də müəllifləri yox, mövzusu daha maraqlı idi. Və dünyanın dahi yaradıcılarının Azərbaycan oxucularına tanıdılmasında bu, ilk addımlardan idi.
–”Kaş bunu mən yazaydım” dediyiniz əsərlər varmı?
– İndi elə yaşıma gəlmişəm ki, hansısa bir şeirə, hekayəyə, romana oxucudan daha çox ədəbiyyatçı kimi yanaşıram. Elə əsərlər var ki, oxuyursan və anlayırsan ki, onu sən yaza bilməzsən. Ancaq elə əsər də var ki, bunu mən də yaza bilərəm deyə düşünürsən. Mənə görə birinci hal daha doğrudu. Sən hansısa bir əsəri oxuyanda bilirsən ki, uydurmadı, ancaq yazıçı səni inandırmağı bacarır.
– Konkret adlar çəkə bilərsiniz?
– Poeziyada Nazim Hikmətin, Nəcib Fazil Kısakürəyin adını çəkə bilərəm. Azərbaycan ədəbiyyatında məni silkələyən əsərlər Əli Kərimin “Pillələr”i, Anarın əsərləri, İsa Hüseynovun povestləri, İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı olub.
– Şablon da olsa, bu sualı cavablandırmağınızı istəyirəm: sizin zamanınızdakı gənclərlə indikilər arasında əsas fərq nədir?
– 90-cı illərdən sonra gələn nəsillər insana qarşı həddindən artıq soyuqqanlı və etibarsızdılar. İstər insanilik, istərsə də yaradıcılıq baxımından onlara etibar etmək olmaz. Bəzi yaradıcılığını sevdiyim adamlar var ki, onların tutduqları yol doğru deyil. Bizim nəslin əsas fərqi budur ki, bizdə etibar və inam vardı. Anar müəllimlə mənim aramda az yaş fərqimiz var, ancaq mən həmişə ona Anar müəllim deyə müraciət etmişəm. İndi bəzi ədəbiyyatçılar var ki, Anar müəllimdən yaşca bir xeyli kiçik olmalarına baxmayaraq, ona sadəcə adıyla xitab edirlər. Hər kəsin əlində bir sayt olduğundan “kim kimi” mübarizəsi vurub etikanı da keçib. Ədəbiyyat sahəsində məni Rəsul Rza və Anar müəllim istiqamətləndirib. Bəlkə də mənə vəfa mədəniyyəti onlardan keçib. İndiki nəsildə mən bilən ən çox vəfa mədəniyyəti çatışmır. Mən bunu özlərinə də deyirəm. Bu mədəniyyət təkcə oxumaqla gəlmir. Bunu bir azda genetik bağla əlaqələndirirəm.
“Ədəbiyyatın nüfuzdan düşməsi çox ağrılı haldır”
– Yəni, ədəbiyyat inkişafa yox, tənəzzülə doğru addımlayır.
– Əslində hamı bioqrafiyasından yazır. Yazı bir azda bioqrafiyanın maraqlı olması deməkdir. Maraqlı adamların bioqrafiyası maraqlı əsərləri meydana çıxarır. Zəngin bioqrafiyası olan adamlar gözəl əsərlər yarada bilirlər. Olmayanlar isə gərək ki, özlərindən nəsə uydursunlar. Ancaq Allah uydurmaq istedadını da hər adama vermir.
Ədəbiyyata indiki axın mənim çox xoşuma gəlir. Bəlkə də, mən xarakter olaraq “Dəli Kür”ü və ya “Qətl günü” romanını yaza bilmədiyimdən buna haqq qazandırıram? Bəlkə, elə roman Qanturalının yazdığı kimi olmalıdı? Bu gün gənclər gündə bir kitab çıxarıb adını roman qoyurlar. Bəlkə də, bu yeni bir janrdır, bunun bir adını tapmaq lazımdır. Mütləq bu istiqamətin adı olmalıdır. Məsələn, altmışıncı və yetmişinci illərdə çoxları deyirdilər ki, mənim şeirlərimdə publisist yanaşmalar çoxdu. Mən Türkiyəyə gedəndə gördüm ki, epik şeir deyilən yeni bir janr var. İndi şeir dünyasında epiklik daha qabarıqdır. Bəlkə də, bu tənqidçilərin günahıdır ki, bunu tam aydınlaşdıra bilmirlər. Çoxu da postmodernizmdən yapışıb, əl çəkmək də istəmir. Halbuki dünya nəsrinin klassiklərindən biri olan Çingiz Aytmatov açıq-aşkar postmodern romanların roman olmadığını deyir. Bir nəfər Orxan Pamuka “siz postmodernist yazıçısınız?” deyə sual verəndə o, belə cavab verib ki, mən qələmi əlimə götürüb yazıram və nə olacağını bilmirəm, əgər siz buna postmodernizm deyirsinizsə, olsun elə postmodernizm. Yazıçı yazır və heç kimə lazım olmayan ədəbi tənqid onu təhlil edir. Mən bunu dəfələrlə demişəm axı kimə lazımdı bu tənqid?
– Oxucuya. Ədəbi tənqid ədəbi prosesin dərkində oxucuya kömək edir. Bir növ yazıçı ilə oxucu arasında dialoq, ünsiyyət yaradır.
– Ola bilər. Ancaq oxucu ilə yazıçı arasındakı münasibətə gəldikdə deyə bilərəm ki, şəxsən oxucu ilə mənim aramda olan işlər məni maraqlandırmır. Mən yazıram, oxuyan oxuyur, oxumayan da oxumur. Guya ki, ədəbiyyat tərbiyə edir. Əgər ədəbiyyat tərbiyə eləsəydi, Tolstoyun “Hərb və sülh” romanından sonra gərək müharibə olmayaydı. Tərbiyə insanın içində olan bir şeydi. Sən bilməlisən ki, nəyi etmək olar, nəyi olmaz. Məni ədəbiyyat tərbiyə etməyib.
– Bu məqamda sizinlə razıyam. Məncə, ədəbiyyatın boynuna hansısa bir missiyanı qoymaq düzgün deyil.
– Əlbəttə. Kimə lazımdı bu missiya? İndi siz məndən niyə yazdığımı soruşsanız, deyərəm ki, inanın, mən bilsəydim ki, yazmaq, yazarlıq budur, heç vaxt yazmazdım. Ömründə yaxşı bir yazı yazmayan, adicə bir sayta başçılıq edən bir adam elə iddialı danışır ki, adamın ayağı yerdən üzülür. Böyük ədəbiyyatdan danışan, ortalığa normal bir hekayə belə qoymayan bir sayt rəhbəri deyir ki, Aqil Abbasın “Dolu” romanı patetikadan ibarətdir. Aman Allahım, adamda bir insaf gərəkdi. Adam, sən öz saytından danış. Danışır. Məntiqi də budu ki, mən şuluq salanam. Hansısa əsərə irad tutmaq olar, ancaq adamın gərək mədəniyyəti, etikası olsun. Bizdə əqli impotentlik var.
– Sizcə, insanların ədəbiyyatdan uzaqlaşmasının, ədəbiyyatın əvvəlki nüfuzdan düşməsinin səbəbi nədir?
– Bu haqda geniş danışmaq olar. Ədəbiyyatın nüfuzdan düşməsi çox ağrılı bir haldır. Mənim üçün ədəbiyyat 70-lərdə necəydisə, elə o cür də qalır. Ədəbiyyatın nüfuzdan düşməsi bir növ də zamanla bağlıdır. Sizə bir şey deyim, Türkiyədə hər şəhərin, hər rayonun özünün şairləri var. Ancaq sovet dövründə bizim yazarları bir yumruq altına yığmışdılar və onları bir yumruq altında saxlayırdılar. Daha doğrusu, bu yumruqdan kənara çıxanlar da vardı. Əsas məsələ budur ki, birdən-birə mətbu çaxnaşma yarandı. Necə ki, indi çoxlu sayt, nəşriyyat var. Məncə, bunun qarşısını almaq lazım deyil. Onsuz da zaman keçəcək, yüz adam arasından biri irəli çıxacaq, ya da çıxmayacaq. Bu, Allahın işidir. İndi deyirlər, ədəbiyyatı oxumurlar, olsun. Heç kəsi oxumağa məcbur etmək olmaz. Təbii ki, mənim yaşımda olan bir yazar artıq daha ciddi işlərlə məşğul olmalıdı. Amma mən bu yaşımda iki qəzetə həftəsonu yazılar yazıram. Böyük türk yazıçısı Əziz Nesindən soruşurlar: nədən yazıçı oldunuz? Deyib ki, ailəm böyükdü, ona görə. Allaha şükür, bizdə bu da yoxdu. Bu vaxta qədər “hər şey yaxşı olacaq”-deyib qadınımı aldada-aldada gəlmişəm. Buna yaşamaq demək olmaz. Amma cəsarətim də yoxdu başqa yol seçməyə. Gəncləri işsiz görəndə özümə həqiqi anlamda nifrət edirəm. Maaşım bir o qədər çox olmasa da, indi mənim yerimdə sənin kimi gənclər olmalıydı. Mən çoxdan dayanmalı, qırağa çəkilməliydim.
Söhbətləşdi: Ramil ƏHMƏD
çap et