Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 aprel 2013-cü il tarixli Sərəncamı ilə “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilib. Sərəncamın “Dövlət Proqramının icrasına dair Tədbirlər Planı” bəndində həyata keçiriləcək tədbirlər və onların konkret icraçıları müəyyənləşdirilib. Sərəncamla bağlı görülmüş işlər barədə məlumat almaq üçün Dövlət Proqramının icrası üçün məsul qurumların nümayəndələrindən təşkil olunmuş İşçi qrupunun sədr müavini professor Həbib Zərbəliyevə müraciət etdik:
– Həbib müəllim, Sərəncamın imzalanmasından üç aydan artıq vaxt keçir. Bu müddət ərzində hansı işlər görülüb?
–Dövlət Proqramının icrasında əsas yük Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) üzərinə düşür, onun əlaqələndirilməsini də AMEA həyata keçirir. Ona görə də AMEA-nın Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi AMEA-nın müxbir üzvü Kamal Abdullanın rəhbərliyi ilə Dövlət Proqramının icrasının təmin edilməsi üçün ilk növbədə işçi qrupu yaradıldı. İşçi qrupunda Dövlət Proqramının icrasına məsul olan bütün dövlət qurumları təmsil olunmuşdur. İyulun 4-də Kamal Abdullanın sədrlik etdiyi İşçi qrupu ilk iclasını keçirdi. İclasda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan dilinin və dilçiliyinin inkişafına göstərdiyi diqqət və qayğını və bunun nəticəsi olan Dövlət Proqramının əhəmiyyətini xüsusi vurğulayaraq dilin yalnız dilçilərin inhisarında deyil, cəmiyyətin bütün üzvlərinin inhisarında olduğunu qeyd edən Kamal Abdulla qarşıda duran əsas məsələlər və İşçi qrupunun üzərinə düşən vəzifələr barədə məlumat verdi. Bütün bunlar mətbuatda işıqlandırılmışdı, ona görə də mən onları təkrarlamaq istəmirəm. Yalnız onu qeyd etmək istərdim ki, biz hələ Dövlət Proqramının icrasının başlanğıc mərhələsindəyik, ona görə də indi söhbət təşkilati işlərdən gedə bilər.
– Hər halda, həmin əsas məsələləri ümumi şəkildə qeyd edə bilərsinizmi?
–Bildiyiniz kimi, Dövlət Proqramı 2013-2020-ci illəri əhatə edir və orada hər bir tədbirin həyata keçirilməsi müddəti müəyyənləşdirilib. Dövlət Proqramında göstərilmiş məsələlərin hamısı əsasdır və biz onları həyata keçirməyə borcluyuq. Burada isə söhbət icrası əsasən yaxın illərə – 2013-2015-ci illərə nəzərdə tutulmuş məsələlərdən gedir. Bu, dövlət idarəçiliyində, kütləvi informasiya vasitələrində Azərbaycan ədəbi dilinin düzgün tətbiq olunması məqsədilə maarifləndirmə tədbirlərinin və treninqlərin təşkil edilməsi, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafında, onun təmizliyinin qorunmasında, eləcə də ədəbi dilin normalarına əməl olunmasında, reklamlarda, ictimai iaşə obyektlərində Azərbaycan dilinin leksik və qrammatik qaydalarınınn pozulmasının qarşısının alınmasında ictimaiyyətin iştirakının təmin edilməsi və operativ tədbirlər görülməsi məqsədilə qaynar xətt yaradılması, Azərbaycan dilinin tədrisi metodikasının təhsilin bütün pillələri üzrə yeni standartlarının hazırlanması, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun strukturunun təkmilləşdirilməsi, ölkədə qədim dünya dillərinin və mədəniyyətlərinin öyrənilməsi üçün yeni layihələr hazırlanması və həyata keçirilməsi və s. məsələlərdir. Biz ilk iclasımızda sadaladığım və sadalamadığım bəzi digər məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi apardıq, eyni zamanda İşçi qrupunun iş reqlamentini, növbəti görüşdə müzakirə edəcəyimiz məsələləri müəyyənləşdirdik.
– Bu məsələlər barədə də bir qədər məlumat verməyinizi xahiş edərdim.
–İyulun 24-də İşçi qrupunun ikinci iclasında məhz həmin məsələlər müzakirə olundu. Onlardan biri qloballaşma dövrünün tələblərinə uyğun olaraq AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun strukturunun təkmilləşdirilməsi və maddi-texniki bazasının müasirləşdirilməsinin təmin edilməsi məsələsi idi. Bununla bağlı Dilçilik İnstitutunun direktor əvəzi professor Fəxrəddin Veysəlli İnstitutun maddi-texniki bazasının müasirləşdirilməsi üçün zəruri texniki vasitələrin alınıb quraşdırıldığı, eləcə də əməkdaşların iş şəraitinin ciddi şəkildə yaxşılaşdırıldığı barədə məlumat verdi və İnstitutun yeni strukturunun layihəsini təqdim etdi. Layihədə Azərbaycan dilinin öyrənilməsi ilə məşğul olan şöbələrin vahid bir mərkəzdə birləşdirilməsi, qədim dilləri və müasir Azərbaycan dilində gedən prosesləri öyrənmək üçün yeni şöbələr yaradılması, nəzəri və tətbiqi dilçilik, roman-german dilləri üzrə şöbələrin genişləndirilməsi təklif olunurdu. Məsələn, “Müasir Azərbaycan dilində gedən proseslər şöbəsi” adlandırılması təklif olunan şöbənin strukturunda, Dövlət Proqramında nəzərdə tutulduğu kimi, kütləvi informasiya vasitələrində, küçə adları, afişa və reklamlarda Azərbaycan dilinin normalarının pozulması hallarını müəyyən etmək və müvafiq tədbirlər görmək məqsədilə monitorinq sektoru, Azərbaycan dilinin normalarının pozulması ilə bağlı daxil olan məlumatları toplamaq və təhlil etmək üçün qaynar xətt və analitik təhlil sektoru, televiziya və radio verilişlərində, yazılı və elektron mətbuatda Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına əməl olunmasını təmin etmək məqsədilə teleradio şirkətləri və kütləvi informasiya vasitələri sahəsində çalışan mütəxəssislərin dil hazırlıqlarının yüksəldilməsi üçün treninq sektoru yaradılması nəzərdə tutulmuşdu.
– Bu layihə bəyənildimi?
–Əslində daha çox Dilçilik İnstitutunun daxili işi olan bu məsələni müzakirəyə çıxarmaqda məqsəd İşçi qrupunun və dəvət olunmuş mütəxəssislərin rəyini öyrənmək, təkliflərini dinləmək idi. Doğrudan da bu məsələ ətrafında geniş müzakirə aparıldı, rəylər bildirildi, təkliflər irəli sürüldü. Məsələn, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Tofiq Hacıyev Azərbaycan dili ilə bağlı şöbələrin vahid bir struktura daxil edilməsinin tərəfdarı olmadığını bildirdi. Mən Azərbaycan dili ilə bağlı şöbələrin bir-biri ilə daha yaxşı əlaqəsinin təmin edilməsi, ortaq problemlər üzərində işin daha yaxşı təşkil olunması, operativliyin təmin edilməsi üçün daha çevik bir struktur vahidinin vacib olduğunu bildirdim və layihəni dəstəklədim. Başqa təkliflər də səsləndi. Əlbəttə, Dilçilik İnstitutunun rəhbərliyi bütün rəy və təklifləri araşdıracaq, onlardan faydalanmaqla mükəmməl struktur müəyyənləşdirəcək.
– Daha hansı məsələlərə baxıldı?
–Dövlət Proqramı mahiyyətinə görə çox nəhəng bir sənəddir. Orada qarşıya qoyulmuş məsələləri mərhələlərlə həyata keçirmək tələb olunur. Ona görə də biz ilk növbədə, bir qədər əvvəl dediyim kimi, icracı əsasən yaxın illərə nəzərdə tutulmuş məsələlərdən başlamışıq. Bununla yanaşı, icrası sonrakı illərə müəyyənləşdirilmiş bir sıra məsələlər üzrə də təşkilati işlər aparılır. Həmin məsələləri nəzərinizə çatdırmaq istərdim: Azərbaycan dilinin tədrisi metodikasının təhsilin bütün pillələri üzrə yeni standartlarının hazırlanması, Ölkədə tədrisin digər dillərdə aparıldığı ümumtəhsil müəssisələrində dövlət dilinin tədrisinin təmin edilməsi, Ali təhsil müəssisələrində müvafiq ixtisaslar üzrə Nitq mədəniyyəti fənninin tədris olunmasının təmin edilməsi, Türk dillərinin fonetika, leksika və qrammatikasının müqayisəli tətbiqi sahəsində işlərin intensivləşdirilməsi, ortaq əlifba, terminologiya və ədəbi dillə bağlı birgə layihələrin hazırlanması, Azərbaycan dilinin müxtəlif dialekt və şivələrinin müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq öyrənilməsinin təmin edilməsi, Küçə adları, afişa və reklamlarda Azərbaycan ədəbi dilinin normalarının pozulması hallarının qarşısını almaq məqsədilə zəruri tədbirlər həyata keçirilməsinin təmin edilməsi, Kütləvi informasiya vasitələrində dövlət dilinin təbliğinin gücləndirilməsi, Televiziya və radio verilişlərində, yazılı və elektron mətbuatda Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına əməl olunmasını təmin etmək məqsədilə teleradio şirkətləri və kütləvi informasiya vasitələri sahəsində çalışan mütəxəssislərin dil hazırlıqlarının yüksəldilməsinin təmin edilməsi və Qeyri-hökumət təşkilatlarının, kütləvi informasiya vasitələri nümayəndələrinin iştirakı ilə seminarlar, dəyirmi masalar, konfranslar, televiziya və radio verilişlərinin təşkil edilməsi. Bütün bu məsələlər üzrə ölkənin elm və təhsil müəssisələrinin aparıcı mütəxəssislərindən ibarət müvafiq monitorinq və treninq qruplarının tərkibi müəyyənləşdirilmişdir. Biz onları da müzakirə etdik. İşçi qrupu təklif olunan qrupların tərkibinə müsbət münasibət bildirdi. Yay tətilindən sonra monitorinq və treninq qrupları artıq işə başlaya biləcəklər. Əlbəttə, onlar ilk növbədə fəaliyyət planı və onun necə həyata keçirilməsi mexanizmi üzərində işləyəcək, müvafiq qurumlarla işin mexanizmi və reqlamentini müəyyənləşdirəcəklər.
– Həbib müəllim, qədim dillər və sivilizasiyaların öyrənilməsi istiqaməti üzrə işlərin vəziyyəti nə yerdədir?
–Bu, ölkə Prezidentinin haqlı olaraq xüsusi əhəmiyyət verdiyi, dilçiliyimiz üçün çox mühüm olan bir məsələdir. Azərbaycan dilçiliyi yalnız Azərbaycan dili, türkologiya sahəsində araşdırmalar aparmaqla kifayətlənə bilməz. Ona görə də Dövlət Proqramı qarşımıza bütövlükdə Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf etdirilməsi vəzifəsini qoyur. Dilçiliyimizin inkişafı ilə dilimizin inkişafına bir müstəvidə yanaşmaq lazımdır, bunlar bir-biri ilə bağlı məsələlərdir. Heç bir dil, heç bir dilçilik özünə qapanıb qala bilməz. Dilçiliyimizin qabaqcıl dünya dilçiliyi, dilçilərimizin dünyanın tanınmış dilçiləri sırasına çıxması üçün, əlbəttə, dünya dilçiliyinin, dünya dillərinin, o cümlədən qədim, klassik dillərin öyrənilməsi də çox vacibdir. Son iki onillik ərzində elmi ədəbiyyatda qədim şumer dili, mədəniyyəti, mifologiyası barədə elmi əsası olmayan, arqumentlərə söykənməyən, müəlliflərin dumanlı gümanları, bəzən də fantaziyaları əsasında yazılmış bir sıra məqalələr dərc olunub. Onlara elmi şəkildə cavab verə biləcək mütəxəssislər olmadığından Azərbaycan dilçliyi belə məqalələrə münasibətdə susqundur, ona görə də oxucular belə yazılarda göstərilənləri əsasən həqiqət kimi qəbul edirlər. Bəzi başqa qədim dillərlə bağlı da belə yazılar mövcuddur. Əslində bu qəbildən olan “elmi əsərlər” bütövlükdə dilçiliyimizin üzərinə kölgə salır. Dövlət Proqramında qədim dillərin və sivilizasiyaların öyrənilməsi ilə bağlı nəzərdə tutulmuş məsələlərin reallaşdırılması həm dilçiliyimizin coğrafiyasını genişləndirər, həm də belə “tədqiqat”ların qarşısına sədd çəkər. Bu istiqamətdə müəyyən işlər artıq görülmüşdur. İndi qədim latın və yunan dillərini öyrənəcək şəxslər və elmi mərkəzlərin müəyyənləşdirilməsi üzərində iş gedir. Hesab edirik ki, hər iki dil üzrə elmi təcrübəsi olan kamil mütəxəssislər seçilməlidir, çünki təcrübəli mütəxəssislər üçün bu dilləri öyrənmək və sonra Azərbaycanda öz elmi məktəblərini yaratmaq daha asan olar. Bunun ardınca biz sanskrit, pəhləvi və bir sıra digər qədim dillər üzrə mütəxəssislər hazırlanması üçün də müvafiq işlər görməyi planlaşdırmışıq.
– Yaxın vaxtlarda hansı işlərə başlamaq nəzərdə tutulur?
–Əvvəlcə, əlbəttə, müzakirəsini hələ yekunlaşdırmadığımız məsələləri sona çatdırmalıyıq. Sonra isə ilk növbədə dövlət dilinin elm və təhsil müəssisələrində istifadəsi və tətbiqi ilə bağlı mövcud normativ-hüquqi aktların təkmilləşdirilməsinə dair təkliflər hazırlanması və milli transliterasiya standartlarının hazırlanması məsələlərini gündəliyə çıxarmağı düşünürük.
– Azərbaycan dilinin normalarını pozan radio və televiziya aparıcılarına, qəzet müxbirlərinə qarşı hansısa tədbir görülməsi ilə bağlı sənəd hazırlanması nəzərdə tutulurmu?
–Bu yaxınlarda məndən müsahibə almış qəzetlərdən birində mənə istinadən Azərbaycan dilinin normalarını pozmuş şəxslərin cəzalandırılacağı barədə məlumat getmişdi. Bildirmək istəyirəm ki, mən həm peşəkar dilçi, həm də elmi və bədii əsərlərin tərcüməsi ilə məşğul olan, Azərbaycanın dövlət və hökumət rəhbərlərinin bir sıra xarici ölkələrin dövlət və hökumət rəhbərləri ilə rəsmi görüşlərinin tərcüməsini edən peşəkar tərcüməçiyəm, yəni mən hər sözün yükünü, siqlətini, sətiraltı incəliklərini kifayət qədər yaxşı bilir, yarada biləcəyi effektin məsuliyyətini dərk edirəm. Başqa sözlə, mən kiminsə “dilin normalarını pozduğuna görə cəzalandırılacaq” kimi əsası olmayan bir ifadə işlətməkdən çox uzağam. Bu ifadə jurnalistin şəxsi təxəyyülünün məhsuludur. Əlbəttə, məsələn, televiziya və ya radio proqramının aparıcısı dilin normalarını sistematik olaraq pozursa və ona bildirilən iradlara etinasız yanaşırsa, o halda ona qarşı müəyyən inzibati tədbir görülməlidir. Bunun üçün isə normativ-hüquqi sənəd olmalıdır. “Dövlət Proqramının icrasına dair Tədbirlər Planı”nın elə ilk bəndi də normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur. Gündəlikdə duran mühüm məsələlərdən biri də budur. Bununla yanaşı, hesab edirəm ki, dilimizin təmizliyinin qorunması üçün əsas diqqəti maarifləndirmə işinə yönəltməliyik.
– Sizə işinizdə uğurlar arzulayaraq ictimaiyyəti dilimizin saflığını qorumağa səsləyirəm.
Əsmər Əliyeva
AMEA Rəyasət Heyətinin
Humanitar və İctimai Elmlər
Bölməsinin mütəxəssisi
çap et