Nazim Hikmətin Türkiyədə "Henüz vakit varkən, gülüm" adlı yeni şeirlər kitabı 42-ci dəfə işıq üzü gördü.
Sənətkarın kitabda 58 şeiri yer alıb. Şeirlər toplusunu çapa hazırlayan naşir, yazıçı Rəşid Çavaş əsərin ön sözündə şairin keçdiyi keşməkeşli həyat yoluna və çoxşaxəli yaradıcılığına nəzər salaraq yazır ki, bu kitab, həm Türk poeziyasında böyük bir cığır açmış, həm də modern dünya şeirində türkcəyə yol göstərən böyük bir şairlə tanış olmaq və görüşmək ümidi ilə hazırlanmışdır.
Kitabdakı şeirlər şairin zəngin poetik irsi ilə müqayisədə sayca az olsa da, çox məharətlə seçilmişdir. Belə ki, Nazim Hikmətin həyatı, taleyi, mübarizəsi, öz dililə desək, ölümə bənzəyən yalnızlığı bu sənət nümunələrində öz əksini tapa bilmişdir. Kitabdakı ilk şeir "Günəşi içənlərin türküsü" adlanır. Türkiyənin ünlü şairi Nazim Hikmətin eyni adlı ilk kitabının 1928-ci ildə Bakıda nəşr olunması faktını biz bilsək də, dünya miqyasında, heç Türkiyənin özündə də bu, çoxlarına məlum deyil. Ona görə dünya miqyasında deyirəm ki, məşhur Türkiyə yazıçısı Əziz Nesinin diliylə desək, bugün Nazim Hikmət dünyanı dolaşan bir Türkiyə şarkısıdır.
"42-ci nəşr" kəlmələrini oxuyanda Nazim Hikmətin 1961-ci ildə, yəni vəfatına iki il qalmış qələmə aldığı nisgilli misralarını xatırladım:
Yazılarım otuz-qırx dildə basılır,
Türkiyəmdə Türkçəmlə yasaq.
Nazim Hikmət deyirdi ki, bilirəm, mənim bu arzum, ölümümdən sonra həqiqət olacaq, ona görə də ölmək zorundayam. Həqiqətən də elə oldu. Şairin ölümündən sonra onun pyesləri Türkiyədə səhnə üzü gördü, kitabları təkrar-təkrar nəşr olundu, tez bir zamanda da tükəndi. Bu yerdə bir hadisəni xatırladım. 1972-ci ildə Türkiyəyə işləməyə gedərkən Moskvada, qəbulunda olduğum bir məmur donuq, şüşə gözlərini gözlərimə dikib mühüm bir tapşırıq verirmiş kimi mənə dedi: "Tərcümeyi halınızda yazmısınız ki, Nazim Hikmətdən dissertasiya müdafiə etmisiniz. Bunu Türkiyədə türklərin yanında deməyin ha! Çünki türklər Nazim Hikmətə nifrət edir". Bunun əksini sübut etməyə çalışsam da, məmur, dediyindən dönmədi.
Türkiyəyə gəlib bunun tamam tərsini gördüm. Ercan Yüzərəroğlu adlı bir türklə dostlaşdım. O biləndə ki, mən Nazim Hikmətlə görüşmüşəm, gözləri işıqlandı və bir nəfəsə şairin "Kərəm kimi" şeirini dedi.
Haqqında söz açdığım kitabda "Kərəm kimi" şeirini görəndə Ercan Yüzərəroğlunu xatırladım. Elə bil bu şeiri Nazim Hikmətin öz səsindən eşitdim (Heç kim Nazim Hikmətin şeirini onun özü kimi oxuya bilməzdi). O vaxt ağlıma gəlməzdi ki, çox illər sonra, dəqiq desək, 2012-ci ildə mənim də Türkiyədə, türk dilində "Nazim və Azərbaycan" adlı kitabım çıxacaq, kitab İzmir yarmarkasında sərgilənəcək, son nüsxəsinədək satılacaq, sonra da təkrar nəşr olunacaq. Bu, Nazim Hikmətə olan ümumxalq məhəbbətinin təzahürü idi.
... Kitabı vərəqləyirəm. Şairin "Memet" şeiri. 1957-ci ildə Varnada yazılıb.
... Karadeniz akıyor durmadan
deli hasret, deli hasret,
Oğlum, sana sesleniyorum,
işitiyormusun?
Memet! Memet!
Ağlı söz kəsəndə Mehmet anladı ki, o, dünyaca məşhur bir şairin - Nazim Hikmətin oğludur. O Nazim Hikmətin ki, düz söz dediyi üçün zindana atılmışdı, həbsxanadan çıxandan sonra isə 49 yaşında əsgərliyə çağırılmışdı. Söz yox ki, öldürülmək üçün! Şair məcbur olub məmləkətindən, ailəsindən, körpə Mehmetindən ayrılmışdı. Mehmet də beş yaşında olanda, məhəllə uşaqlarının "sənin atan kommunistdir" tənəsindən yorulsa da, atası ilə qürur duymuşdu.
Sonralar Əziz Nesin Mehmetə göndərdiyi məktubunda bu hadisəni belə nəql etmişdi:
"Türk xalqının duyğularını, özləmlərini ölümsüzcəsinə şeirləşdirən Nazimin oğlu Memo! Kadıköydəki evinizin önündəki çayırlıqda bir gün yaşıdın olan arkadaşlarınla oynarkən, onlar aldadılmış ata-analarının evdə eşitdiklərini uşaq sadəlövhlüyü ilə üzünə çırpıb sənin atanı pislədikləri zaman, sən nə ağladın, nə əsəbiləşdin, nə sarsıldın, nə də küsdün arkadaşlarından, nə də evə qaçıb yalnızlığa qapandın... Çayırlıqdakı yüksəklikdən aşağıdakılara haykırdın: "Mənim atam dünyanın ən böyük şairidir!" Sonra yüksəkliklərdən bağıra-bağıra atanın bir şeirini dedin.
Beş yaşındakı Memo hər uşağın bacardığı kimi yalnız atasını müdafiə etmədi. Gerçəyi, doğrunu, hakkı haykırdı!"
Nazim Hikmət Münəvvərindən, Mehmetindən ayrılandan sonra zahirən dəbdəbəli, amma əslində, ağır günlər yaşadı. Ən ağrılı günləri Türkiyədən qaçıb gələn Münəvvərlə, Mehmetlə qısa müddətli görüşləri oldu. Sonra da şairin qəfil ölümü...
İllər keçdi, Nazimin tək övladının anası olan Münəvvər də gözlərini həyata yumdu. Keçən ilin oktyabrında da Mehmet də bu dünyaya əlvida dedi. Qalan Nazimin əsərləri, Münəvvərə yazdığı şeirləri, məktubları və Mehmetin xatirələri oldu. Türkiyənin "Milliyyət" qəzetində çap olunmuş, həmin xatirələrin ilk sətirləri belədir:
"Türkiyədən qaçmağımız bir gecə sabaha yaxın oldu. Səhər beş radələri idi. Daha məsul polislər iş başında deyildilər. İstanbul yuxudaydı... Qaçmağımız səssizcə oldu. Ən yeni, ən yaxşı paltarlarımızı geymişdik. Anamızın dəqiq təlimatı vardı. Yol boyu qəti türkcə danışmayacaqdıq. Turistik biz... yabancı bir ailə.
Avtomobil, avtobus...Bəli... İndi dəqiq xatırlamıram. Bir neçə nəqliyyat dəyişdik. Hədəfimiz Ayvalıkdı... (Yer adıdır - A.B.) Ayvalıkdan çıxacaqdıq xaricə... Mənim üçün bir oyundu bu, o zamanlar. Gizlənpaç kimi, qaçdı-tutdu kimi... Bir oyun oynayırdıq və bu oyunu anam idarə edirdi.
... Nə bir maneə, nə də əcaiblik oldu. Ayvalıqdan sonrası asandı. Elə həmin gecə motorlu qayığa mindik. Cınqırımızı da çıxarmırdıq. Türkiyə geridə qalırdı artıq... Və biz böyük, bilinməyən bir aləmə yolçu idik. Bacara bilsəydik əlbəttə. Hələ ki, gedirdik... Gedirdik və mən atamı görəcəkdim. Məni qundaqda buraxıb gedən atamı.
... Qarşı sahil məmləkət deyil. Qarşı tərəf Yunanıstandı. Və biz oraya gedirdik. Bütün işıqlarımız söndürülmüşdü. Dalğaların üstü ilə enib qalxa-qalxa... Bu səyahət nə qədər sürdü, xatırlamıram. Onu bilirəm ki, bir kəlmə də danışmadıq. İnsan oğlu nə qədər susa bilirsə, o qədər susduq..."
Nazimin, Münəvvərin və Mehmetin sonrakı taleyi haqqında çox yazılıb. Məşhur türk nazimşünası, dəyərli dostum Melih Günəşin 21.09.2017-ci il tarixində mənə hədiyyə etdiyi "Suyun şavkı" adlı kitabı qarşımdadır. Melih Günəşin Almaniyada yaşayan və Nazim Hikməti yaxından tanımış Anjel Açıkgözlə söhbətindən sətirlər:
"Melih Günəş: Münəvvər xanımın Varşavaya gəldiyi günlərdən xəbəriniz var yəqin".
Anjel Açıkgöz: “Münəvvər Avropaya gəlir və Nazimə telefon açır "geldim" deyə, "qaçdım" deyə. Ağabəy (N.Hikmət - A.B.) şok olur. Gözləmirdi çünki... o sırada evli idi və nə edəcəyini bilmir. Münəvvəri Varşavaya aparır, ev tutur, universitetdə işə düzəldir".
Nazim odla su arasında qalır. Bir müddət sonra hər şeyi ölüm həll edir. İndi bu dünyada nə Nazim var, nə Münəvvər, nə də Mehmet".
... Yenə kitabı vərəqləyirəm. Nazim Hikmətin "Orxan Səlim" şeiri. Şair Türkiyədə müxtəlif qəzet və jurnallarda "takma" adlarla, yəni təxəllüslərlə çıxış edirdi: Adsız yazıçı, Mən, Bəndəniz, İmzasız Adam, Qartal, Orxan Səlim.
Benim sıska
Benim cılız
Benim zavallı çocuğum Orxan Selim
Sen yapdığı iyiliyi yüze vuran degilsin
Və ben nankör değilim...
Bu misraları oxuyarkən Nazim Hikmətlə görüşdə (1961. Moskva.) şairin dediyi sözləri və onun şaqraq gülüşünü xatırlayıram: "Bir nəfər vardı, burda, yazmışdı ki, Nazim Hikmətin ağır günlərində Türkiyədə ona dayaq olan Orxan Səlim adlı bir gənc yaşayırmış. Əkbərə (şairin tədqiqatçısı, həmyerlimiz Əkbər Babayev nəzərdə tutulur - A.B.) tapşırdım ki, onu başa salsın. Orxan Səlim mənim təxəllüsüm idi".
2002-ci il Nazim Hikmətin 100 illiyi Yunesko xəttilə bütün dünyada qeyd olundu. Həyat yoldaşımla İstanbuldaydıq. Nazimin 100 illiyinə həsr olunmuş afişlərə baxıb, sevinirdik. "Biz Azərbaycandanıq. Nazim Hikmətin 100 illik yubileyinə gəlmişik" - deyəndə hamı bizimlə mehribanlıqla görüşür, söhbətləşirdi. Biləndə ki, Nazim Hikməti görmüşəm, onunla dəfələrlə görüşmüşəm, onun haqqında kitab yazmışam, rəğbətlə baxırdılar mənə. Bir nəfər də ünvanını verdi, xahiş etdi ki, ona kitabımı göndərim (Sonra göndərdim də!)
Amma Nazimi istəməyənlər də vardı Türkiyədə. Bir gün taksiyə minəndə sürücü bildi ki, nə məqsədlə gəlmişik İstanbula, deyindi: "O, Vətən xainidir", - dedi. Nazimlə görüşlərimdən danışdım, şairin "Məmləkətim" şeirini əzbər dedim ona. Bir az yumşaldı, "Vallah, nə bilim, belə deyirlər", - dedi. Yadıma 1972-ci ildə Türkiyədə bir kitab mağazasındakı satıcı ilə olan söhbətim düşdü:
- Bir istəyiniz varmı, əfəndim? - deyə soruşdu.
- Var, əlbəttə, - dedim - Sizdə Nazim Hikmətdən nə var?
Cavab belə oldu:
- Bizdə Vətən xaininin kitabı satılmaz!
Əvvəlcə gözlərim önünə Moskvadakı məmur gəldi, sonra kitabsatan və taksi şoferi... Nə yaxşı ki, azdır, çox azdır bunlar. Qəribədir ki, bu "azlar"dan bizdə də var. Şairin "Dünyanın ən tuhaf məxluqu" şeirini xatırladım. Elə bil ki, bu əsər Nazimi sevməyən əqrəb xislətli adamcıqlar üçün yazılmışdı.
Akreb gibisin, kardeşim,
Korkak bir karanlıq içindesin, akreb gibi!
... Ən nəhayət, şairin yeni kitabındakı son şeiri: "Otobioqrafi", yəni tərcümeyi-hal.
1902-de doğdum
Doğduğum şehre dönmedim bir daha
geriye dönmeyi sevmem...
61 illik bir ömür. Məzarı qürbətdə. Sənəti bütün dünyada. Sözlərinə bəstələnmiş nəğmələr diyar-diyar dolaşır. Şəxsiyyəti, yaradıcılığı, ona həsr olunmuş sənət əsərlərində, tədqiqat işlərində, haqqında qələmə alınmış kitablarda. Səsi, sözü, nəfəsi ürəklərdə, xatirələrdə! Və heç zaman ölməyəcək misralarında:
Şiirlər yazarım
Basılmaz,
basılacaq ama.
Bir mektub beklerim müjdeli
belki de öldüğüm gün gelir
mutlaka gelir ama!
çap et