İyulun 3-də AMEA akademik Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunda görkəmli şərqşünas alim, Əməkdar elm xadimi, fılologiya elmləri doktoru, professor Rüstəm Əliyevin 90 illik yubileyi ilə əlaqədar elmi sessiya keçirildi. Tədbirdən öncə isə Şərqşünaslıq İnstitutunun əməkdaşları Rüstəm Əliyevin İkinci Fəxri Xiyabanda yerləşən məzarını ziyarət etdilər.
Yubiley tədbirini giriş sözü ilə AMEA İctimai elmlər bölməsinin akademik katibi, akademik Nərgiz Axundova açaraq, Rüstəm Əliyevin Azərbaycan elmini, Azərbaycan şərqşünaslığını dünya miqyasında tanıdan alimlərdən olduğunu qeyd etdi. N.Axundova Rüstəm Əliyevin keçdiyi elm yolunun hər bir alimə örnək olduğunu vurğulayaraq, onun gələcək nəsillər üçün böyük bir elmi miras qoyduğunu söylədi.
Daha sonra AMEA Humanitar elmlər bölməsinin akademik katibi, akademik Teymur Kərimli çıxış edərək, Rüstəm Əliyevin ilk növbədə bir azərbaycanşünas alim olduğunu qeyd etdi və onun nizamişünaslıqda xidmətlərinin əvəzsiz olduğunu vurğuladı.
Sonra məruzələr başlanıldı. "Rüstəm Əliyevin həyatı və elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətləri" mövzusunda məruzə edən Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, Milli Məclisin deputatı, akademik Gövhər Baxşəliyeva dünya şöhrətli şərqşünas Rüstəm Əliyevin Azərbaycan xalqının elm və mədəniyyət tarixində tək-tək parlayan zəkalardan olduğunu, orta əsrlər İran, Azərbaycan, ərəb və türk filologiyası sahəsində yüksək intellektə malik bu görkəmli alimin farsdilli ədəbiyyatın tədqiqi və nəşri, mənbəşünaslıq və mətnşünaslıq sahələri üzrə apardığı tədqiqatların onun istedadının, zəhmətkeşliyinin və elmə məhəbbətinin bəhrəsi kimi yarandığını önə çəkdi.
G.Baxşəliyeva bildirdi ki, fenomenal yaddaş, sərbəst düşüncə tərzi, yüksək intellekt, dilləri öyrənmək məharəti Rüstəm Əliyevin elmi fəaliyyətində böyük rol oynayıb. Rus, fars, ərəb, ingilis, türk dillərini mükəmməl bilməsi ona Şərq və Qərb ədəbiyyatlarını orijinaldan oxumaq imkanı verirdi. Hər bir mətnin, mövzunun mahiyyətini, fəlsəfi mənasını dərindən duymaq, tez qavramaq, azad duyum və düşüncə tərzinə, dərin hiss və ağıla, yüksək natiqlik istedadına malik olmaq, dünyanın müxtəlif ölkələrində elmi və siyasi mövzularda mühakimələrinin qətiliyi, məntiqiliyi, cəsarəti və pafosu ilə dinləyicilərini heyran etmək qabiliyyəti Rüstəm Əliyev fenomenini səciyyələndirən xüsusiyyətlər kimi ona Şərqdə və Qərbdə böyük şöhrət qazandırmışdı.
Məruzədə qeyd edildi ki, alimə şöhrət gətirən, onu Şərq və Qərb aləmində geniş tanıtdıran Firdovsinin "Şahnamə" (IV, V, VIII.c.), Ömər Xəyyamın "Rübailər", Sədi Şirazinin "Bustan" və "Gülüstan" əsərlərinin elmi-tənqidi mətninin tərtibi, tərcüməsi və tədqiqi olub. Sonralar alim Nizaminin "Sirlər xəzinəsi"nin elmi-tənqidi mətninin və "Fəzlullah Nəimi Təbrizi və İmadəddin Nəsimi Şirvaninin fars divanı"nın tərtibi kimi mühüm elmi işlərin öhdəsindən gəlib.
Şərqşünaslıq İnstitutu İran filologiyası şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Məsiağa Məhəmmədi "Dünya miqyaslı iranşünas" mövzusunda məruzəsində görkəmli şərqşünas alim Rüstəm Əliyevin elmi yaradıcılığından, onun İran və farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatının ən möhtəşəm əsərlərinin elmi-tənqidi mətnlərinin hazırlanmasında, rus və Azərbaycan dillərinə tərcüməsində müstəsna xidmətlərindən danışdı. Rüstəm Əliyevin fenomenal istedadı sayəsində hələ gənc yaşlarından başlayaraq, dünya şərqşünaslığının nüfuzlu mərkəzlərində öz sözünü dediyini, Azərbaycanı, Azərbaycan elmini yüksək ləyaqətlə təmsil etdiyini vurğulayan M.Məhəmmədi görkəmli alimi XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin ilk onilliklərində çiçəklənmə dövrünü yaşayan klassik şərqşünaslıq məktəbinin parlaq davamçısı kimi dəyərləndirdi: "Filoloji mahiyyətli bu məktəbin əsasını Şərq dillərinə dərindən bələdlik, əlyazma nüsxələrinin tekstoloji tədqiqi və əksər hallarda tərcüməsi, bu zəmində tarixi-ictimai reallıqlar, fəlsəfi-əxlaqi konsepsiyalar və bədii sistemlər haqqında mülahizələrə keçid təşkil edirdi. Belə bir məktəbin ənənələrinə söykənən Rüstəm Əliyev təbii ki, geniş profilli bir şərqşünas idi və Peterburqda təhsil alması da buna əlverişli şərait yaratmışdı. Buna baxmayaraq, Rüstəm Əliyev ilk növbədə iranşünas idi, onun dar ixtisası fars dili və ədəbiyyatı, eləcə də bütövlükdə farsdilli ədəbiyyat idi".
Rüstəm Əliyevin bu sahədə ən mühüm və ən geniş tədqiqatlarının dahi İran şairi Sədi Şirazi yaradıcılığı ilə bağlı olduğunu deyən M.Məhəmmədi alimin həm namizədlik, həm də doktorluq dissertasiyalarının Sədi irsinə, konkret olaraq, onun iki şah əsəri "Gülüstan" və "Bustan"a həsr olunduğunu, həm də bu əsərlərin təkcə elmi-tənqidi mətnlərini hazırlamadığını, eyni zamanda, onların məzmunu və poetikası barədə ciddi elmi mülahizələrini ortaya qoyduğunu vurğuladı.
M.Məhəmmədi həmçinin, Rüstəm Əliyevin tanınmış şərqşünas M.N.Osmanovla birlikdə Kembric nüsxəsi əsasında Ömər Xəyyamın rübailərini ruscaya tərcümə etməsini və farsca mətn, müqəddimə və şərhlərlə birlikdə nəşr etdirməsini xatırlatdı, alimin iranşünaslıq fəaliyyətinin ən parlaq səhifələrindən birinin Fürdovsinin "Şahnamə"sinin elmi-tənqidi mətninin 9 cildlik Moskva nəşrinin 4, 5 və 8-ci cildlərini hazırlaması olduğunu diqqətə çatdırdı. Çıxışda həmçinin, Rüstəm Əliyevin iranşünaslıq fəaliyyətinin onun farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatı, o cümlədən, Nizami, Nəsimi və Füzuli irsi üzərində tədqiqatları ilə tamamlandığı qeyd edildi. Bildirildi ki, Rüstəm Əliyev 1974-cü ildə Tehranda İmadəddin Nəsimi və Fəzlullah Nəiminin fars divanını nəşr etdirmiş, 1958-ci ildə Füzulinin "Leyli və Məcnun"u, 1959-cu ildə isə qəzəlləri Rüstəm müəllimin ön söz və izahları ilə Moskvada rus dilində nəşr olunmuş. Çıxışda həmçinin, Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustadın "Munisnamə" əsərinin müqəddimə və şərhlərlə rus dilinə tərcüməsindən də söz açıldı.
AMEA Ədəbiyyat İnstitutu Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor İmamverdi Həmidov "Rüstəm Əliyev ərəbşünas kimi" mövzusunda məruzəsində Rüstəm Əliyevin ərəbşünaslıq sahəsində fəaliyyətindən danışdı. İ.Həmidov bildirdi ki, əsas elmi fəaliyyət sahəsi iranşünaslıqla - farsdilli ədəbiyyatın tədqiqi, mətnşünaslıq məsələləri ilə bağlı olan professor Rüstəm Əliyev ərəb dilində yaradılmış və təsiri dünya mədəniyyətinə keçmiş sivilizasiyanı sadəcə öyrənməklə kifayətlənməyib, eyni zamanda, bir ərəbşünas kimi fəaliyyət göstərib. Çıxışda professor Rüstəm Əliyevin ərəb filologiyasına ciddi marağının hələ Leninqrad Dövlət Universitetində təhsil aldığı illərdən başladığı qeyd edildi. R.Əliyev akademik Kraçkovskinin tələbəsi kimi ərəbşünas Rozenin ənənəsini davam etdirmiş və L.Z.Pisarevski ilə birgə universitet tələbələri üçün "Ərəb müntəxəbatı"nı hazırlamışdır. İ.Həmidov çıxışında tanınmış ərəbşünasların və ərəb alimlərinin Rüstəm Əliyevin bu sahədəki fəaliyyəti ilə bağlı söylədikləri fikirləri də tədbir iştirakçılarının diqqətinə çatdırdı. Çıxışının sonunda İ.Həmidov qeyd etdi ki, ərəbşünas R.Əliyev iranşünas R.Əliyevi tamamlamış və onun şərqşünaslıq sahəsində nüfuzunu artırmışdı. Onun bu fəaliyyəti Azərbaycan - ərəb ədəbi-mədəni əlaqələrinin genişlənməsinə təsir göstərməklə bərabər, Azərbaycanda ərəbşünaslığın inkişafına xeyli kömək edib.
Məruzələrdən sonra Rüstəm Əliyevin Moskvada yaşayan oğlu Med Əliyevin videomüraciəti tədbir iştirakçılarına çatdırıldı.
Daha sonra akademik Möhsün Hağısoylu, professorlar Mehdi Kazımov, Vilayət Cəfərov, Rəhim Əliyev, Mahirə Quliyeva, Şəfəq Əlibəyli, Şahin Fazil çıxış edərək Rüstəm Əliyevlə bağlı xatirələrini danışdılar.
Rüstəm Əliyevin ailəsi adından yaxın qohumu Əli Həsənov çıxış edərək, yubiley tədbirinin təşkilatçılarına öz təşəkkürünü bildirdi.
Vüqar MƏMMƏDOV,
AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun ictimaiyyətlə əlaqələr üzrə məsul əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
çap et