Müsahibimiz Milli Məclisin İqtisadi Siyasət Komitəsinin sədri, akademik Ziyad Səmədzadədir.
- Ziyad müəllimi "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasının 25 ili tamam olur. Bu müqavilə hansı zərurətdən və ehtiyacdan irəli gəldi?
- "Əsrin müqaviləsi" tarixi nailiyyətdir, önəmli, əhəmiyyətli və əlamətdar hadisədir. "Əsrin müqaviləsi"nə gedən yol ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən, hələ Azərbaycan ikinci müstəqilliyini əldə etməzdən öncə başlasa da, eyni zamanda, 1991-ci ilin oktyabrında ikinci müstəqilliyimizə qovuşduqdan sonrakı mərhələdə müəyyən addımlar atılsa da, bu istiqamətdə önəmli proseslər 1993-cü ilin iyunundan, Ümummilli lider Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə dönüşündən sonra yaşandı. Sonradan "Əsrin müqaviləsi" kimi tarixə düşəcək sazişin imzalanması istiqamətində daha intensiv müzakirələr, gərgin danışıqlar prosesi məhz Heydər Əliyevin ikinci hakimiyyəti dövründə başlandı. Bu saziş Azərbaycanın müstəqilliyi qədər vacib və əhəmiyyətli idi. Azərbaycan müstəqilliyinin qorunub saxlanılması, onun iqtisadi inkişafının təmin edilməsi, milli iqtisadiyyatın qurulması və möhkəmləndirilməsi bəlkə də bu sazişin imzalanmasından asılı idi. Əgər bu sazişin baş tutmasına və imzalanmasına nail olmaq mümkün olmasaydı, bəlkə də bugünkü Azərbaycandan, bugünkü inkişafdan danışmaq mümkün olmazdı. Xatırladım ki, 1991-ci ildən başlayaraq, ARDNŞ ayrı-ayrı Qərb ölkələrinin neft şirkətləri ilə danışıqlar apardı, sonra isə 1992-ci ildə həmin şirkətlər birləşib ümumi bir konsorsium təşkil etdi və danışıqlar bu konsorsiumla davam etdirildi. Həmçinin, 1993-cü il iyunun axırlarında Heydər Əliyev Ali Sovetin sədri olarkən, eyni zamanda, ölkə prezidentinin səlahiyyətlərini həyata keçirərkən bu danışıqların dayandırılması haqqında qərar qəbul etmişdi. Bu qərar da ona görə qəbul olundu ki, o vaxt gələn siqnallar, məlumatlar göstərirdi ki, artıq hazırlanmaqda olan müqavilə layihəsində müəyyən çatışmazlıqlar, səhvlər var və həmin layihə hazırlandığı şəkildə Azərbaycan üçün əlverişli deyil. Bu məlumatları araşdırmaq, layihənin Azərbaycanının mənafelərinə nə qədər uyğun olduğunu müəyyən etmək üçün də məhz həmin danışıqların dayandırılması haqqında qərar qəbul edildi. Bundan sonra Dövlət Neft Şirkətində hazırlanmış materiallara bir daha baxıldı, müəyyən təhlillər aparıldı. O vaxt Qərb neft şirkətlərinin prezident və başqa rəhbərləri Azərbaycana gəldi, Heydər Əliyevlə təkbətək görüşdülər. Sonra isə Azərbaycanın neft sənayesində çalışan alimlər, mütəxəssislər, bu sahənin rəhbərləri və bu işlə məşğul olan başqa şəxslərin iştirakı ilə toplantı keçirildi, orada geniş danışıqlar, müzakirələr aparıldı. Eyni zamanda, Heydər Əliyev Azərbaycanın bu barədə mövqeyini bəyan etdi, müqavilələrin dayandırılması səbəbləri aydınlaşdırıldı, həmçinin, Qərb şirkətləri əmin edildi ki, onlar narahat olmasınlar, bu iş davam edəcək, ancaq neft Azərbaycanın ən böyük, ən dəyərli sərvəti olduğuna görə bu məsələyə dərindən baxmaq, ətraflı müzakirə etmək lazımdır. Beləliklə, bu yöndə razılıq əldə olundu və bundan sonra işlər davam etdirildi. Dövlət Neft Şirkəti bu işləri aparmaq üçün ilk mərhələdə Qərb ölkələrinin bitərəf ekspertlərini - Amerika Birləşmiş Ştatlarından, Kanadadan və digər ölkələrdən ekspertləri cəlb etdi. Bu məsələlər onların iştirakı ilə geniş təhlil, müzakirə olundu. Sonra danışıqlar Londonda bir müddət yenidən başlandı. Ancaq Londonda gedən danışıqların nəticələri ölkə prezidentinə təqdim olunarkən onların Azərbaycanın milli mənafelərinə yenə də uyğun olmadığı üzə çıxdı, hazırlanmış layihə yenidən kənara qoyuldu. Bundan sonra ARDNŞ Heydər Əliyevin tapşırığı, respublikanın alimləri, mütəxəssisləri ilə, neft sənayesində çalışan təcrübəli adamlarla birlikdə Azərbaycanın bu danışıqlarda mövqeyini bir daha müəyyənləşdirdi. Onlar Azərbaycan prezidentinə rəsmi raport yazaraq öz təkliflərini verdilər ki, Azərbaycan bu danışıqları hansı prinsiplər əsasında davam etdirə bilər. Beləliklə, həmin prinsiplərə baxıb təhlil ediləndən sonra 1994-cü ilin fevralın 4-də Dövlət Neft Şirkətinin danışıqları həmin prinsiplər əsasında davam etdirməsi barədə fərman imzalanmışdı. Dövlət Neft Şirkətinə, onun prezidenti Natiq Əliyevə bilavasitə səlahiyyət verildi ki, o, danışıqları davam etdirsin və təqdim olunan təkliflər əsasında aparsın. Bundan sonra işin yeni mərhələsi başlandı. ARDNŞ Qərb ölkələrinin neft şirkətləri ilə danışıqları Bakıda apardı. Sonrakı mərhələdə isə Qərb neft şirkətlərinin xahişi ilə bu danışıqlar Türkiyənin İstanbul şəhərində getdi və iyul ayında sona çatdı. Daha sonra ARDNŞ-in Qərb neft şirkətləri konsorsiumu, onların nümayəndəsi ilə İstanbul danışıqlarının sona çatması və müqavilə layihəsinin hazırlanmasına başlanması haqqında Bakıda protokol imzalandı. Həmçinin, Dövlət Neft Şirkətinin danışıqlar aparan heyəti Qərb neft şirkətləri konsorsiumunun dəvəti ilə ABŞ-ın Hyuston şəhərinə getdi, orada 45 gün layihənin hazırlanması üzərində işlədilər. İşlər başa çatdıqdan sonra Dövlət Neft Şirkəti nümayəndə heyətinin fikrini Heydər Əliyevə çatdıraraq, hazırlanmış layihələrin imzalanmasının mümkünlüyünü bildirdi. Bundan sonra bir daha müzakirələr, məsləhətləşmələr aparılaraq, Heydər Əliyev tərəfindən qərar qəbul edildi ki, hazırlanmış son layihəni imzalamaq olar. Nəhayət, qəbul edilən qərar əsasında Qərb Neft Şirkətinin Konsorsiumu ilə ARDNŞ arasında hazırlanmış müqavilə 1994-cü ilin sentyabrın 20-də Bakıda "Gülüstan" sarayında imzalandı. Həmin tarixi gün Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən "Azəri", "Çıraq" yataqlarının və "Günəşli" yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında Saziş baş tutdu. Bu, neft strategiyasının əsasını təşkil edən, ölkənin gələcəyi üçün yeni perspektivlər açan və sonrakı illərin təcrübəsində öz layiqli tarixi qiymətini alan "Əsrin müqaviləsi" idi...
- Yeri gəlmişkən, "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması və baş tutması siyasi baxımdan da asan olmadı...
- Bəli, "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması heç də asan başa gəlmədi. Bir çox xarici güclər və onların yerli əlaltıları bu sazişin baş tutmasını istəmir, ona hər fürsətdə əngəl, maneçilik törətməyə çalışırdılar. Çünki bu saziş Azərbaycanın gerçək müstəqilliyi, müstəqil inkişafı demək idi. Bunu isə həmin güclər, dairələr həzm, qəbul edə bilmirdilər. Onlar Azərbaycanın ya müstəqilliyinə son qoyulması, ya da "üçüncü dünya dövlətləri"ndən birinə - "banan respublikası"na çevrilməsini istəyirdilər. Müstəqil Azərbaycan onların bir çox məkrli planlarının iflası və baş tutması demək idi. Ona görə bütün vasitələrdən istifadə edərək, təsir, təzyiq mexanizmlərini işə salaraq, "Əsrin müqaviləsi"nin baş tutmamasına çalışırdılar. Ancaq onlar unudurdular ki, artıq Azərbaycanın Heydər Əliyev kimi mətin, dəmir iradəli, qətiyyətli lideri var və təzyiqlərlə, təhdidlərlə onu mövqeyindən çəkindirmək əsla mümkün deyil. Beləliklə, həmin dairələrin, güclərin açıq-gizli təzyiqləri, təhdidləri qarşısında mətanətlə duruş gətirən Heydər Əliyevin iradəsi və qətiyyəti sayəsində məhz həmin tarixi sazişin imzalanması baş tutdu. Bu müqavilə məhz Heydər Əliyevin uzaqgörənliyinin, iradəsinin və qətiyyətinin nəticəsi idi. Bu müqavilənin imzalanması ilə Azərbaycanın uğurlu neft strategiyasına, əslində isə ikinci müstəqilliyin yeni-əsl inkişaf mərhələsinə qədəm qoyuldu.Müqavilə imzalanmazdan cəmi 4 gün öncə, sentyabrın 16-sında isə Heydər Əliyevin tarixi bəyanatı oldu və həmin bəyanatda vurğulandı ki, üç ildən artıq aparılan iş müsbət nəticə verdi. Eyni zamanda qeyd edildi ki, təqdim olunan müqavilə layihəsi bizim bütün istəklərimizi, arzularımızı təmin etməsə də, ancaq onun imzalanması mühümdür və vacibdir. Heydər Əliyev öz bəyanatında daha sonra "Bunu dəfələrlə bəyan etmişəm, bu gün də - layihə hazır olandan və bu barədə qərar qəbul edəndən sonra da demək istəyirəm ki, biz indi də, gələcəkdə də Azərbaycanın təbii sərvətlərindən, xüsusən, ən böyük təbii sərvətimiz olan neft yataq-larından çox ehtiyatlı, səriştəli istifadə olunmasına çalışmalıyıq. Çalışmalıyıq ki, bu sərvətlərdən Azərbaycan xalqının bu günü və gələcəyi üçün maksimum mənfəət götürək..."-deyə, bəyan etdi və vurğuladı ki, bu işlərə başlanması Azərbaycanın həyatında da, iqtisadiyyatında da köklü dəyişikliklər əmələ gətirəcək, çünki biz təkcə bu gün üçün, özümüz üçün yox, gələcək nəsillər üçün də çalışırıq. "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasına həsr olunmuş təntənəli mərasimdə çıxış edərkən isə Heydər Əliyev dedi ki, belə bir addım atmaqla Azərbaycanın dünya üçün, dünya iqtisadiyyatı üçün açıq ölkə olduğu nümayiş etdirilir. O, "Biz bu müqaviləni imzalamaqla Azərbaycanın suveren hüquqlarının bərqərar olduğunu, Azərbaycanın tam müstəqil olduğunu, xalqımızın öz sərvətlərinə özünün sahib olduğunu dünyaya bir daha nümayiş etdiririk. Biz bu müqaviləni imzalamaqla Azərbaycan Respublikası ilə dünyanın inkişaf etmiş dövlətləri, onların ən böyük şirkətləri arasında əlaqələr yaradırıq... Biz bu müqaviləni imzalamaqla xarici ölkələrdən Azərbaycana investisiya qoyulması üçün böyük yol açırıq..."-deyə, sözlərinə əlavə etdi.
- Bu yerdə xatırlatmağa dəyər ki, 2 il öncə "Yeni əsrin müqaviləsi" imzalandı ki, bu da Azərbaycanın dünyanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində bir daha qərarlığını nümayiş etdirmiş oldu...
-Bəli, iki il öncə, elə bugünlərdə növbəti tarixi hadisə baş verdi. "Əsrim müqaviləsi"nin imzalanmasının 23-cü ildönümü ərəfəsində Azərbaycan daha bir tarixi uğuruna imza atdı. Belə ki, 2017-ci il sentyabrın 14-də Bakıda Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda "Azəri", "Çıraq" yataqlarının və "Günəşli" yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənilməsi və neft hasilatının pay bölgüsü haqqında yeni Saziş imzalandı. Bununla da, "Azəri-Çıraq-Günəşli" nəhəng neft yataqları blokunun işlənilməsində yeni dövr başlandı. Hasilatın Pay Bölgüsü haqqında yenidən işlənmiş və 2050-ci ilə qədər uzadılmış sazişə əsasən, BP fəaliyyətini layihənin operatoru kimi davam etdirir, SOCAR-ın payı 11 faizdən 25 faizə artırılır, mənfəət neftinin isə 75 faizi Azərbaycana qalır. Bu Sazişin ardınca SOCAR və tərəfdaşları arasında "Azəri-Çıraq-Günəşli" müqavilə ərazisi üçün əlavə bir hasilat platformasının qiymətləndirilməsi məqsədilə mühəndis-layihə işlərinin aparılması haqqında razılaşma əldə olundu. Bütövlükdə "Yeni əsrin müqaviləsi"nin imzalanması Azərbaycanın neft strategiyasının yeni mərhələsinin əsasını qoydu. Bu, müasir Azərbaycan tarixində yeni eranın başlanması, ölkənin siyasi və iqtisadi təhlükəsizliyinə əlavə təminat, yeni investisiya qoyuluşu, ÜDM-in artımı, yeni iş yerləri və sosial rifahın yaxşılaşdırılması deməkdir...
Bəli, 25 ili tamam olan "Əsrin müqaviləsi" nəticəsində məhz bu uğurlara və nailiyyətlərə nail olmaq, bölgənin və dünyanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mühüm aktorlardan birinə çevrilmək mümkün oldu. 1993-cü ildə, o ağır, məşəqqətli günlərdə Ulu öndər ikinci dəfə hakimiyyətə gəlməsəydi və 1994-cü ildə "Əsrin müqaviləsi" imzalanmasaydı, Azərbaycanın taleyi çox müəmmalı olacaqdı. Bəlkə də Azərbaycanın ikinci müstəqilliyi sözdə, quru kağız üzərində qalacaqdı. Ancaq Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı, 1994-cü ilin sentyabrın 20-də tarixi "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması ilə Azərbaycan müstəqilliyinin, bugünkü uğurlarının, dinamik inkişafının əsası qoyulmuş oldu. Çox əlamətdar və sevindirici haldır ki, ölkə prezidenti İlham Əliyevin 16 illik hakimiyyəti dövründə də əsası Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan müstəqil dövlətçilik kursu, tarixi neft strategiyası uğurla bir-bir öz hədəflərinə çatmış oldu. "Bakı-Tbilisi-Ceyhan", "Bakı-Tbilisi-Ərzurum", CDQ, TANAP kimi layihələr xəyallardan, arzulardan gerçəkiliyə çevrildi, yaxın zamanlarda da bir nəhəng layihə - TAP reallığıa çevriləcək, işə düşəcək və Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi inkişafında, dünyanın enerji təhlükəsizliyinin təminatında əvəzsiz töhfə verəcək. Odur ki, "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasının 25-ci ildönümü ilə bağlı ölkə prezidenti cənab İlham Əliyev başda olmaqla bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edir, müstəqil dövlətçilik və inkişaf yolunda növbə uğurlar, zəfərlər arzulayıram.
Kamil HƏMZƏOĞLU
çap et