Azərbaycan Dillər Universitetinin (ADU) Qafqazşünaslıq kafedrasının müdiri, Nyu-York Elmlər Akademiyasının üzvü, Özbəkistan Turan Elmlər Akademiyasının akademiki, Paris Viktor Hüqonun Dostları Cəmiyyətinin üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Əsgər Zeynalov özünü beynəlxalq miqyasda təsdiq etmiş alimlərimizdən biridir.
O, bir sıra ölkələrdə keçirilən konfrans və qurultaylarda, tədbirlərdə iştirak edib, silsilə məqalələri dərc olunub. Şübhəsiz ki, onun beynəlxalq miqyasda tanınmasında başlıca rol xarici ölkələrdə nəşr olunmuş monoqrafiyalarına məxsusdur. Azərbaycanlı alimin iki əsəri Rusiyada (Sankt-Peterburq və Moskva), üç kitabı Amerika Birləşmiş Ştatlarında, Fransa, Almaniya, İngiltərə, Kanada, Hindistanda isə bir əsəri çapdan çıxıb. Tədqiqatçının yaradıcılığına bir sıra dünya şöhrətli alimlər yüksək qiymət verib, əsərlərinə ön söz yazıblar. Onu qeyd etmək yerinə düşər ki, onun məşhur "İrəvan ziyalıları" kitabının Sankt-Peterburq nəşrinin ön sözü professor Boris Starkov, Moskva nəşrininki isə professor Rudolf İvanov kimi beynəlxalq aləmdə böyük nüfuza malik nəhəng alimlərin qələminə məxsusdur.
Azərbaycanlı alimin əsərləri bütün qitələrə yayılıb. İnternet saytlarından bəlli olur ki, dünyanın 30-dan artıq ölkəsində bu görkəmli alimin kitablarına rast gəlmək olar. Eyni zamanda, tədqiqatçının ABŞ, Fransa, Almaniyada fransız ədəbiyyatı - daha doğrusu, Hüqo ilə bağlı monoqrafiyaları haqqında Parisdə fəaliyyət göstərən Viktor Hüqonun Dostları Cəmiyyətinin məcmuəsində yazılar dərc olunub.
Araşdırmaçıların qeyd etdikləri kimi, xristian dünyasının islam aləminə qənim kəsildliyi bir dövrdə, Ə.Zeynalov çox böyük cəsarətlə, təkzibedilməz faktlarla sübut etməyə çalışdı ki, Viktor Hüqo islam dinini qəbul edib və müəllifin həmin monoqrafiyası Londonda çap olunub. Həmin monoqrafiyaya əsaslanan bosniya-hersoqovinalı alim, akademik Enes Kariç 2017-ci il iyul ayının 1-də Sloveniyada nəşr olunmuş "Preporod" qəzetində "Viktor Hüqo Məhəmməd Peyğəmbər haqqında" dərc etdirdiyi məqalədə bir neçə yerdə azərbaycanlı professorun əsərinə istinad edib.
Bu yığcam girişdən sonra professor Əsgər Zeynalovun bu yaxınlarda İsveçin Malmö şəhərində "Tryck Holmbergs" nəşriyyatında işıq üzü görmüş "Volter və Hüqonun Şərq dünyası" monoqrafiyasının üzərinə qayıtmaq istərdik. 271 səhifədən ibarət bu kitabda iki dahi fransız ədibinin Şərq mövzusunda yazdığı əsərlər tədqiqata cəlb edilib. Volterin 1756-cı ildə yazdığı "Millətlərin adətləri və düşüncə tərzi haqqında esse" əsərindən geniş surətdə bəhs edən ədəbiyyatşünas alim Azərbaycanla bağlı olan "Astiaq əfsanəsi" və Zərdüştün "Avesta"sı üzərində ətraflı surətdə dayanır. Fransız yazıçısı Astiaq əfsanəsini və Rablenin "Qarqantua və Pantaqrul" əsəri ilə müqayisə aparır və "Avesta"dan müəyyən parçaların tərcüməsini verməklə Anketil dü Perronu xeyli qabaqladığını bildirir. Müəllif yazır ki, Volter zərdüştliyə aid yazısında o zamana kimi eqoistliklə qəbul olunmuş fikirləri, ehkamları alt-üst etdi: "Bizim cahil tez inanmağımız nəticəsində həmişə elə təsəvvür edirdik ki, hər şeyi biz ixtira etmişik və hər şey bizə yəhudilərdən gəlib, nə irsimiz varsa, yəhudilərə məxsusdur; ancaq qədim dövrü bir az araşdırdıqda hər şey aydınlaşır".
Müəllif göstərir ki, Volterin ən çox ağızdolu, ürək açıqlığı ilə danışdığı xalqlardan biri hindlilərdir. O yazır ki, hindlilər beş min il əvvəl hanskrit və ya sanskrit dillərində Veda və Kasta adlı kitablarını yaratmışlar. Artıq dörd min il əvvəl onların poeziyası mövcud idi. Müəllifin fikrincə, hindlilər dünya mədəniyyətinə əsas üç yeniliyi bəxş etmişlər: Avropaya ərəblərin apardığı onluq rəqəmi, təmsilləri və şahmat oyununu.
Əsərdə Volterin Çin mədəniyyətinə xüsusi vurğunluqla müraciət etməsi də diqqətə çatdırılır. Ancaq mədəniyyət harada erkən inkişaf etmişdir sualına ədib yazır ki, Çində yeni məlum olan bir şey Hindistanda çoxdan mövcud idi. Ədib onu da əlavə edir ki, Pifaqor (təkzibedilməz) faktlarla sübut edir ki, dəqiq elmlər ilk dəfə Hindistanda yaranmışdır. Fransız mütəfəkkirinin "Yunanlar elm öyrənmək üçün Pifaqordan əvvəl Hindistana gəlirdilər" sözləri də bu ölkənin dünyanın ən qədim elm və mədəniyyət mərkəzlərindən olduğunu təsdiq edir.
"Volter və Hüqonun Şərq dünyası" əsərində əsas diqqət çəkən məqamlardan biri ədibin türk baxışıdır. O, türklərin təxminən 2500 illik tarixinə nəzər salır. "Türklərin, tatarların, skiflərin eyni kökə mənsubluğunu nəzərə alsaq, onda görərik ki, onlar bütün yer üzünü işğal etmişdilər. Onların buna mənəvi haqları da var idi, çünki onlar hamıdan güclü, sərt və qüvvətli idilər" - deyir. Volter onu da bildirir ki, türklərin sərtlikləri əcdadları skiflərdən qalmışdır. Türklərin xarakterindən bəhs edən Volter yazır ki, türklər ifrat dərəcədə məğrurdurlar. "Türklər həm sərt, həm də mərhəmətlidirlər" - söyləyir.
Əsərdən bəlli olur ki, Volterin müraciət etdiyi Şərq xalqlarından biri ərəblərdir. Əsərdə ədibin Məhəmməd peyğəmbərin həyatı, onun islam dinini yaradıb yayması üçün fəaliyyəti, hücumları, onun özü və banisi olduğu haqqında, Əbubəkr, Ömər, Osman, Əlinin xalifəliyi, Əməvilər və Abbasilər sülalələri və ən başlıca ərəb mədəniyyəti ilə bağlı fikirləri öz əksini tapmışdır. Fransız mütəfəkkiri ərəb mədəniyyətindən ağızdolusu danışır, onların simasında Şərq mədəniyyətinin, elmin bütün sahələrinin Avropanı bir neçə əsr qabaqladığını vurğulayır - riyaziyyatın da, kimyanın da, fizikanın da, astronomiyanın da, ədəbiyyatın da.
Geniş şəkildə müqayisələr aparan Volterin milli eqoizmdən uzaq, əsl insana xas olan böyüklüklə dediyi yekun sözü, gəldiyi son nəticə də həqiqəti təcəssüm etdirir: "Biz yalnız dünən mövcud olmuşuq. Biz daha yaxşı işləməliyik, çünki biz sonuncu gəlmişik, başqaları isə daha qədimdirlər".
Onu da ayrıca vurğulamaq lazımdır ki, müəllif Volterin fikirlərini ehkam kimi qəbul etmir, lazım gəldikdə ona öz münasibətini bildirir. Məs: Volterin məşhur hind alimi Aryabaxtanın Şərq dahiləri Əl-Fərabi, Əl-Cahiz, Əl-Biruni, Firdovsi, Nizaminin adını çəkməməsi, türklərin ərəb xilafətində, Hindistanın idarə olunmasında və oradakı dünya şöhrətli abidələrin, o cümlədən, Tac-Mahalın haqqında fransız ədibinin heç bir söz deməməsi müəllifdə təəssüf hissi doğurur.
"Volter və Hüqonun Şərq dünyası" əsərində Ə.Zeynalov Volterin iki faciəsini də tədqiqata cəlb edib. Bunlardan biri fransız ədibinin 1732-ci ildə yazdığı "Zairə" faciəsi, digəri isə 1767-ci ildə qələmə aldığı "Skiflər" faciəsidir. Müəllif onu diqqətə çatdırmağa çalışır ki, dini ayrılıqlar faciələrə gətirib çıxarır. Bu, sanki ədibin təqdim edəcəyi böyük hadisələrin kiçik modelidir. Bununla o, əsərdə baş verən XII əsrdəki səlib müharibələrinin XVIII əsrdə yeni hücumlarını görüb və sanki onların qarşısını almaq məqsədilə "Zairə" faciəsini qələmə alıb.
Əsərdə Volterin "Skiflər" faciəsi geniş şəkildə təhlil olunub və əsərdəki bəzi hadisələr "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanındakı hadisələrlə müqayisələr edilib.
Monoqrafiyada Hüqonun Şərq motivləri tədqiqat obyekti kimi götürülüb, təhlil süzgəcindən keçirilib. Bir sıra şeirlərdə Şərq xarakteri əks olunsa da, digər bir qismində İspaniyada ərəblərin yaratdıqları tarixi abidələr təsvir olunur.
Əsərdə təbii ki, daha çox diqqəti cəlb edən Hüqonun islam dinini qəbul etməsilə bağlı məqalədir. Tədqiqatçı bir çox faktlarla sübut etməyə çalışır ki, fransız ədibi islam dinini qəbul etmiş və ömrünün son günlərində "Qurani Kərimin" "Əl-Fatihə" surəsindən "Ehdinas surətil müstəqəm" - "Tanrı, özün bizə yol göstər" kəlamını deyib ağlayırmış.
Əsərin sonunda fransız alimlərinin professor Əsgər Zeynalov haqqında fikirləri, Fransa mətbuatında dərc olunmuş yazılar, istifadə olunmuş ədəbiyyat öz əksini tapıb.
Biz zəhmətkeş alim, səmimi insan, professor Əsgər Zeynalovu Nobellərin vətəni İsveçdə nəşr olunmuş "Volter və Hüqonun Şərq dünyası" monoqrafiyası münasibətilə bir daha təbrik edir, ona yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.
Aynur SABİTOVA
Filologiya elmləri doktoru, professor
çap et