"AMMA ƏVVƏLCƏ ÖZ DİLİNƏ, ÖZ MƏDƏNİYYƏTİNƏ SAHİB ÇIXMALISAN”
Pərvinin həmsöhbəti professor Tofiq Məliklidir
Pərvin: Bakıda xoş gördük sizi, Tofiq müəllim. Bilirik ki, uzun illərdir vətəndən kənarda yaşayırsız. Amma aradabir Bakıya da gəlirsiniz. Hər dəfə gəlişinizdə hansı dəyişiklikləri görürsünüz? Sizi sevindirən, yaxud kədərləndirən nələr olur?
Tofiq Məlikli: Təşəkkür edirəm. Doğrusunu desəm, hər dəfə şəhərimizin daha da gözəlləşdiyini görürəm. Mərkəzi küçələrin siması büsbütün dəyişib, avropalaşıb. Bulvar başdan-başa sehirli bir aləmi xatırladır. Ən xoş olan isə axşamlar bulvarda istirahət edən ailələri görməkdir. Bütün bunlara çox sevinirəm. Amma narahat edən budur ki, xəyalımızda yaşatdığımız, köhnə Bakımız yavaş-yavaş qeyb olur. Hər bir şəhərin öz aurası olur, adamı çəkən budur. Etiraf edək ki, İçəri Şəhər olmasa, Bakı yalqız və yalın görünər. Hamımızın bir şəhəri var. Amma mənim Bakım getdikcə yabançılaşır.
Pərvin: Bakı yabançılaşdıqca, insanları da yad görünürmü sizə?
Tofiq Məlikli: İnsanları yadlaşmır. Öz millətim niyə yadlaşsın ki? Məni narahat edən məsələlərdən biri də insanların həyat şəraitidir. Bakının gözəlləşməsindən danışırıq, amma bu millətin müəllimi, həkimi, mühəndisi gözəllikləri qavrayıb istifadə edə bilmirsə, onda bütün bunlar nəyə lazımdır? Bədri Rəhmi Eyyuboğlunun bir fikri var bu barədə:
Mən gözəli neylərəm,
Gözəl mənim olmayınca...
İnsanlar gərək bu yeniliklərdən, inkişafdan, gözəllikdən zövq alıb doya-doya yaşaya bilsinlər. Ümid edirəm ki, yaxın zamanlarda Bakının zahiri kimi daxili də əhalinin həyat şəraitinin timsalında gözəlləşəcək.
Pərvin: Siz həkim ailəsində doğulub böyümüsünüz. İxtisasca həkim olmasanız da, əslində sizin də fəaliyyətinizdə bir “müalicə etmək” missiyası var – siz konkret fiziki xəstələrin yox, millətin mənəviyyatının müalicəsi ilə məşğul olanlardansınız. Başlanğıcda nə idi sizi bu yola həvəsləndirən?
Tofiq Məlikli: Hər bir insanın genetik kodu var. O, doğulandan gündən bu kod yavaş-yavaş, tədricən açılır. Məndə humanitar elmlərə, ədəbiyyata, siyasətə böyük maraq var idi. Bir də insanların incimələrini, əzab çəkmələrini görmək ağır gəlirdi mənə. Bəlkə də bu həm də evdə tez-tez ciddi əməliyyatlardan, sağalmaz xətəliklərdən, ölüm hadisələrindən danışılmasından qaynaqlanırdı. İçimdə bir üsyankarlıq baş qaldırırdı. Burda Dağlarcanın iki misrası yadıma düşür:
İnsan necə ölə bilir?
Yaşamaq bu qədər gözəlkən...
Doğrudan da bütün çətinliklərinə, əzablarına, qorxularına rəğmən, həyat gözəldir. Məni də məhz bu düşüncə formalaşdırıb. Yəni mən özümə maraqlı olan sahədə kiməsə təsir etmək, siz deyən kimi, kimisə “müalicə etmək” istəmişəm. Hesab edirəm ki, ziyalılar ictimai “xəstəliklər”ə dərman axtaran insanlardır. Bu mənada hamımız ya vücud həkimiyik, ya da sosial həkimik.
Şərqşünaslığa meylimin yaranmasına Həmid Araslı ilə qohumluğumuz da təkan verib. Onun özü ilə söhbətlər, kitabları arasında, kitabxanasında böyümək düşüncələrimə çox təsir edib.
Pərvin: Tofiq müəllim, bəzən insanların istər elmdə, istərsə də sənətdə müəyyən mərhələyə can atmasının səbəbi maddi sıxıntıdan qurtulmaq istəyi olur. Haqqınızda yazılan məqalələrdən, oçerklərdən bəllidir ki, gənclik illərində “varlı tələbə” hesab edilmisiniz. Yəni həmyaşıdlarınızdan fərqli olaraq erkən yaşlarınızdan işləmisiz və öz büdcəniz olub. Amma maddi firavanlıq sizi yolunuzdan döndərə bilməyib. Bu barədə düşüncələriniz maraqlıdır...
Tofiq Məlikli: Söylədiklərinizdə həqiqət payı çoxdur. İnsan mübarizə aparıb olduğu nöqtədən daha yüksək bir nöqtəyə keçmək istəyir. Bu, həyatın qanunudur. Ata övladının ondan daha yaxşı, firavan yaşamasını arzulayır. Bu mənada insanın qarşısına qoyduğu məqsəd də həmin istəklərdən təsirlənir. Atalar sözlərimizdə, folklorumuzda mənəviyyat var-dövlətdən üstün tutulub. Millətimizdə sufilikdən gələn gözütoxluq da var. Məsələn, dərvişlər varlı ailədən gələrək özlərini yoxsul bir zümrəyə çevirirdilər. Çünki onların qarşıya qoyduqları məqsəd bunu tələb edirdi. Mənim də məqsədim çox aydın və sadə idi: öz sahəmdə söz sahibi olmaq. Ona görə pul, para ikinci dərəcəyə keçmişdi. Həqiqətən o dövrdə III kursdan Radio-Televiziya Komitəsində diktor işləyirdim, yazılar yazırdım və valideynlərimdən çox para qazanırdım. Universiteti bitirəndən sonra məni orada işdə saxlamaq istəyirdilər. Təsəvvür edin ki, o zamana kimi 250 manat qonorar alırdım, universitetdən də 120 manat məvacib alacaqdım. O dövr üçün bu balaca məbləğ deyildi. Amma mən bütün bunları atıb aspirant həyatı yaşamağa başladım. Sanballı məbləğə alışmış adam üçün aza qane olmaq asan deyil. Lakin mənim məqsədim vardı, ona görə də maddiyyat gözümdə deyildi.
Pərvin: O dövrdə Türkiyə Sovet adamları üçün əlçatmaz idi. Siz 1969-cu ildə, yaşınızın romantik çağlarında getmisiniz bu ölkəyə. Xəyallarınızdakı Türkiyə ilə qarşılaşdığınız Türkiyə çox seçilmirdi ki?
Tofiq Məlikli: Bilirsiz, ölkələr, şəhərlər xarici görünüşü, abidələri, evləri, küçələri ilə seçilmir. İlk növbədə hər bir ölkəni başqasından fərqləndirən onun insanlarıdır. Deyək ki, Qədim Yunan, Roma üslublu binalar Türkiyədə də, Yunanıstanda da, İtaliyada da var. Amma bu ölkələrin insanları fərqlidir. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri – Dədə Qorqudun iki övladının uşaqlarıyıq, yəni əmiuşaqlarıyıq. O mənada millətlərimiz arasında elə ciddi fərq hiss eləməmişdim. Sadəcə, onlar kapitalist sistemində yaşadıqları üçün və o sistemdəki bəzi özəlliklər, mənfi, ya müsbət keyfiyyətlər bizə yad gəlirdi. Bizim də sistemimizdəki bəzi xarakterik məqamlar onlar üçün qəbulolunmaz idi. İndi Azərbaycan da kapitalist sisteminə doğru yavaş-yavaş irəlilədikcə insanların düşüncə və həyat tərzində böyük dəyişikliklər baş verir. Amma dəyişikliklər təkcə müsbət yöndə deyil. Bakımızda kitab mağazalarının sayı-hesabı yox idi və insanlar səhər tezdən saatlarla növbəyə dururdular ki, yeni kitabları alsınlar. Amma bu gün 5-3 kitab mağazası var. Bu gün televiziya ictimaiyyətə təsir edən ən güclü vasitədir. Amma indi TV kanallarımızda ortaya qoyulan problemlər cəmiyyəti qabağa yox, geriyə aparır. Milli mentaliteti və mədəniyyəti nəzərə almadan hazırlanan əcaib verilişlər, köpəklərə verilən konsertlər tamamilə tərs, səhv yoldur. Amma camaat bunu normal qarşılayır. Türklərin keçdiyi yolu biz hələ indi, özü də əcaib və eybəcər formada keçməyə başlayırıq.
Sualınıza gəldikdə isə, deyə bilərəm ki, mənim düşündüyüm, kitablardan, əsərlərdən oxuduğum Türkiyə ilə gördüyüm Türkiyə arasında fərq yox idi. Mən ora getməzdən əvvəl özümü türk mühitinə ədəbiyyat vasitəsilə hazırlamışdım, sistemin içindəki bütün qaydaları bilirdim. Ona görə də heç bir çətinlik, yaxud məyusluq yaşamadım.
Pərvin: Sovet dövründə SSRİ-də yaşayan türklər üçün Nazim Hikmət Türkiyə poeziyasının simvolu idi. Son bir neçə ildə Türkiyədə də çox təbliğ olunur. Siz də Nazim Hikmət yaradıcılığını araşdırıb “Nazim Hikmət. Poeziya və poetika” kitabını yazmısınız. Yəqin ki, arxiv materialları ilə işləyərkən bu böyük şair haqda daha maraqlı faktlarla qarşılaşmısınız?!
Tofiq Məlikli: Məsələ burasındadır ki, bizim Sovet sistemindən qalma bir xəstəliyimiz var. Bütün sənətkarları sosial prizmadan incələyirik. Bir çox tədqiqat əsərləri də məhz bu prizmadan yazılır. Mövzular bəzən çox gülməli olur: “Filankəsin əsərində kənd problemləri”, “Filankəsin yaradıcılığında kəndli obrazları”. Heç yadımdan çıxmır, mənə bir namizədlik dissertasiyası göndərmişdilər və bu dissertasiyanın adı artıq hər şeyi həll edirdi: Kapitalizmdə qadın problemlərinin həlli yolları... Əgər namizədlik, doktorluq dissertasiyalarının adlarını nəzərdən keçirsəniz, görərsiz ki, 80 faizi belə mövzulardır. Nazim Hikmətə də bu cür baxılırdı, inqilabçı kimi. Amma onun şair kimi böyüklüyündən, ilk növbədə ədəbiyyat “inqilabçısı” olmasından danışan, yazan yox idi. Nazim Hikmət yeni türk ədəbiyyatının, dilinin banisi, yeni ədəbi prosesin başlanğıc nöqtəsi, türk şeirində sərbəst vəznin qurucusudur. Bu “yeni”ləri saymaqla bitməz. Amma Rusiyada, Avropada ya Azərbaycanda Nazim Hikmət haqda yazılan əsərlərin əksər hissəsi onun özəl həyatı, sevgilərindən, ictimai işlərindən bəhs edib. Bunları oxuduqdan sonra qərara gəldim ki, şair Nazimi insanlara tanıdım. Kitabdakı “Nazim Hikmət Moskvada” adlı sonuncu bölümü oxusanız, onun nə qədər faciəvi bir şair olduğunu görərsiniz. Nazimin böyüklüyü ondadır ki, o, ideyalarına həyatının sonuna qədər sadiq oldu və qorudu. Moskvada ona çox kəskin münasibət var idi. Üzdə olan münasibətlə arxadakı xeyli fərqlənirdi. O çoxlu təqiblərə məruz qalırdı, pyesləri səhnədən uzaqlaşdırılır, şeirlərinin bir hissəsində dəyişikliklər edilirdi. Bütün ümidləri dağılan, puç olan şair idi. Mənim gözümdə Nazim tragik bir fiquradır. Dahi, tragik bir fiqur...
Pərvin: Tofiq müəllim yəqin ki, uzun illər ərzində bir çox türk ziyalıları Rusiyada qonağınız olub. Bəziləri ilə şəxsi münasibətləriniz də yaranıb. Kimləri ruhunuza daha yaxın hesab edirsiniz?
Tofiq Məlikli: İdealoji baxımdan mən hələ də sosial-demokratam. Yəni ədalətli, sosial, demokratik bir dövlətin qurulmasının tərəfdarıyam. Bu sistemə inanan biriyəm. Mənim əqidəmdə olan, eyni düşüncəni paylaşan yazıçılarla daha yaxın ünsiyyətim alınır. İdealoji baxımdan başqa-başqa düşərgələrdə olan insanların dostluğu mənim üçün qəbuledilməzdir. Amma fanatizmin də əleyhinəyəm. Fanatizmin nəyə gətirib çıxardığını gördük. Qosqoca Sovet İttifaqı fanatizm nəticəsində çökdü, məhv oldu. Ruhuma uyğunluq haqqında isə deyə bilərəm ki, tədqiq və tərcümə etdiyim türk yazarlarının hamısı mənə ruhən yaxındılar. Başqa cür olsa, bəyənməsəm, nə tərcümə edə bilərəm, nə də araşdırma.
Pərvin: Məlumdur ki, azəri, türk, fransız, rus dillərini mükəmməl bilirsiz. İndi çoxlu dil öyrənmək bir qədər də dəb düşüb. Amma bununla yanaşı, getdikcə millətin öz dilini unutmasının da şahidi oluruq. Bu barədə sizin də yazılarınız çoxdur...
Tofiq Məlikli: Bilirsiz, dilin bir neçə funksiyası var. Xarici dilləri öyrənərkən dilin kommunikativ funksiyası qabağa çıxır. Lakin dilə canlı varlıq kimi baxmaq lazımdır. Öz dilini mükəmməl bilməli, o dildə yaranmış xəzinədən bəhrələnməlisən. Xəzinə dediyim onun folklorudur, ideomatik ifadələridir, atalar sözləridir, hamısı torpağın dərinliyindəki qızıl kimi bizim sərvətimizdir. İnsan ilk öncə öz dilini öyrənməli, bu dildə təhsil almalı, ona mükəmməl səviyyədə yiyələnməlidir ki, sonra başqa dilləri də öyrənə bilsin. Təəssüf ki, Azərbaycanda xüsusən də Bakıda bizim toplum, cəmiyyət tamamilə yanlış olaraq iki yerə parçalanıb: rusdillilər və Azərbaycan dillilər. Bunlar arasında mədəni və intellektual bir sədd var. Bu torpağın insanı hərtərəfli olmaq istəyirsə, başqa mədəniyyətləri, başqa dilləri də bilməlidir. Amma əvvəlcə öz dilinə, öz mədəniyyətinə sahib çıxmalısan. Söhbət xarici dili bilməkdən və özünü başqalarından yüksək tutmaqdan deyil, əksinə, doğma dilini mükəmməl bilib başqa mədəniyyətlərə də hakim olduqdan sonra, daha da çox təvazökar olmaq konsepsiyasından gedir. O zaman öz soydaşına yuxarıdan aşağı baxmayacaq, ona cürbəcür əcaib adlar uydurmayacaqsan.
Pərvin: Yeri gəlmişkən, millətimizin “azəri” adlandırılmasına aid fikirlərinizi bölüşmənizi istərdim. Mətbuatdan bilirik ki, bu barədə düşüncələriniz zamanla dəyişilib...
Tofiq Məlikli: Biz şərqşünaslıq fakültəsində oxuduğumuz dövrdə çox ciddi mütaliə edirdik. Artıq birinci kursdaykən dilləri bildiyimizdən başqa mənbələri oxumağa başladıqda anladıq ki, indiyə kimi bizə verilən bilgilərin hamısı puçdur. Bizə, etnik bir qrupa niyə “azərbaycanlı” deyirlər? Bu məni həmişə maraqlandırırdı. Sondakı “lı” şəkilçisi yer mənsubiyyətini bildirir. Belə olan halda azərbaycanlı tatar da, yəhudi də, o dövrdə burada yaşayan hər bir etnik qrup da ola bilər. Ləzgi özünə ləzgi, tatar özünə tatar deyə bildiyi halda bəs onda biz kimik? Bizim bir soyadımız varmı? Bizim soyadımız türkdür. O zaman bu sözü işlətdiyimizdə isə bizə deyirdilər ki, siz pantürkistsiniz, bütün türk dünyasını birləşdirib dünyanı yenidən ələ almaq istəyirsiniz. Bu qadağa həm də “Parçala, hökm sür” prinsipinin tərkib hissəsi idi.
Aspirant olduğumuz illərdə dostum Aydın Məmmədovla birgə kitabxanaya gedib öz mövzumuzla deyil, başqa ədəbiyyatlar oxuyurduq. Mən şərqşünas olduğum üçün başqa dillərdə oxumaq hüququm var idi. Orda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması, onun liderlərinin həyatı haqda xeyli bilgilər əldə edirdik. Onda anladıq ki, biz kimik.
Təsəvvür edin ki, 38-ci ildə anamın pasportunda türk yazıldığı halda bir gecənin içində o, azərbaycanlı oldu. Bunları bildiyim üçün buna qarşı mövqeyim sərt idi. İlk dəfə Türkiyəyə gedəndə gömrükdən keçərkən mənə “Siz azərimisiniz?” deyəndə çox kəskin reaksiya vermişdim. Mən “azəri” sözünün əleyhinə idim. Amma artıq müstəqillik dönəmimizdə fikrim dəyişdi. 1923-cü ilə qədər Türkiyə türkləri osmanlı idilər, həmin ildən sonra millətin də, dövlətin də adını bu sözə yəni “türk” sözünə uyğunlaşdırdılar. Biz isə dövlətimizi 1991-ci ildə qurub adını Azərbaycan kimi təsdiq etmişik. Millətimizi bəs hansı adla adlandıraq? “Türk” dediyiniz zaman Anadolu türkləri ağıla gəlir. Demək biz türk köklü etnik qrup, öz ədəbi dili, mədəniyyəti, tarixi olan bir millət olaraq milli ada sahiblənməliyik. Türk köklü qazaxlar, özbəklər, türkmənlər kimi... Millət adı olraq “azəri” sözü ədəbiyyatımızda, mahnılarımızda intuitiv bir şəkildə uzun illərdir işlənməkdədir. Bütün dünya da artıq bizi azəri kimi tanıyır. Belə olan halda azəri adını niyə rəsmiləşdirməyək? Fikrim də buna görə dəyişdi.
Pərvin: 20 yanvarda, Bakıda Sovet hökümətinin faciə törətdiyi dövrdə siz rusların arasında yaşayırdınız. Lakin buna rəğmən, Rusiyada ilk olaraq buna etiraz edən siz və rəhbərlik etdiyiniz “Ocaq” Cəmiyyəti oldu. O zaman onlar üçün sizi susdurmaq çətin olmazdı. O riskə, cəsarətə səbəb nə idi?
Tofiq Məlikli: Bunun çox sadə cavabı var: millət və vətən sevgisi. Mənə görə insanlar iki qrupa bölünür: vətəni təmənnalı sevənlər və təmənnasız sevənlər. Bizim cəsarətimiz təmənnasız sevgidən irəli gəlirdi. 1988-ci ildə, hələ Sovet hakimiyyəti dövründə “Ocaq” Cəmiyyətinin yaranmasının özü də cəsarət istəyirdi. Elə bil ki, o vaxt qapını azca aralayıb demokratiya ab-havasını içəri buraxmışdılar. O havadan faydalanaraq “Ocaq”ı min bir əziyyət bahasına yaratdıq. Təsəvvür edin ki, qeydiyyata alınmaq prosesi Moskva sovetinin, yəni hökumətinin iclasında baş verdi. Bizim çox sadə, konkret bir məqsədimiz vardı: Moskvada yaşayan, əksəriyyəti də orda işdə saxlanılmış 20 min azərbaycanlını bir yerə toplamaq. İstəyimiz də o idi ki, orda yaşayan soydaşlarımız ana dilini unutmasınlar, mədəniyyətimizdən, adətlərimizdən uzaqlaşmasınlar, öz yazıçılarımızın əsərlərini oxusunlar, özlərini torpaqdan qopmuş hesab etməsinlər. Həm də yaranan çətinliklərdə bir-birimizə dəstək olmaq istəyirdik. Sistemlə mübarizə fikrimiz yox idi. 20 yanvar hadisəsindən sonra isə hamımız anladıq ki, bu sistemlə barışa bilmərik və onun tamamilə əleyhinə olduq. İnsanları susdurmaq üçün onları tanklarla əzmək, güllələmək o sistemin ölümə məhkum olması demək idi. Buna göz yummaq və barışmaq olmazdı. Onda bizim bir çoxlarımızı Sovet sistemi ilə bağlayan bağlar qırıldı.
Pərvin: Tofiq müəllim, bu günlərdə “Azərbaycan” jurnalında şeirləriniz çap olunub. Bilirik ki, əvvəllər də iki şeir kitabınız işıq üzü görmüşdü. Amma az yazırsız, deyəsən. Bilmək istərdim ki, yaradıcılığını araşdırdığınız, tərcümə etdiyiniz şairlər poeziyanıza nə dərəcədə təsir edib?
Tofiq Məlikli: Məsələ burasındadır ki, mən orta məktəbdə şeir yazmağa başlayanda nə Nazim Hikməti tanıyırdım, nə də başqa şairləri... Folklorumuzu – laylaları, bayatıları, nəğmələri oxuyaraq, nənəmin dilindən laylaları, ağıları, alqışları dinləyərək formalaşmışam. Sonradan intellektual gəlişmə başlayıb. Amma qeyd etmək istəyirəm ki, köklər olmasa, ağac o kökdən qidalanmasa, budaq da olmaz. İnsanı şair edən o mənəvi sudur. Şairlik çox fərqli bir hissdir. Elə “şairlər” var ki, 10-15 kitabları var, amma mənim gözümdə şair deyillər. “Oturum bir şeir yazım”, yaxud “bu axşam poema yazacağam” deyən adam mənə görə şair hesab oluna bilməz. Şeir ildırım vurmuş insanın dilə gətirdiyi ilahi sözdür. Şair Allahla bəndə arasında ünsiyyət yaradan varlıqdır. Şeirin öz ab-havası var. Bu mənada poeziyanın kimin, yaxud nəyin təsirindən yaranmasını, yaranacağını demək çətindir. Yaradıcılığın anatomiyası sona qədər öyrənilməyib.
Pərvin: Görkəmli alim Yaşar Qarayev sizin haqqınızda deyirdi ki, Tofiq Məlikli hardadısa, Azərbaycan ordadı. Azərbaycanı özünüzlə hər yerə “daşımaq” necə bir duyğudur və usandığınız zaman o sizə ruhən, mənən güc verə bilirmi?
Tofiq Məlikli: Bu duyğu adamın qəlbi kimi, daxili varlığı kimi onun içindədir, bətnindədir. Bu nə sərəncamla, nə də başqasının istəyi ilə olan işdir. Mədəniyyət, tərbiyə pul kimi bir şeydir, ya var, ya yoxdur. Bu duyğu da belədir. Mən onu pencəyim kimi əynimə geyinə bilmərəm. Türkiyədə işlədiyim zaman 91-94-cü illərdə, Türkiyədə çalışan Anarla, rəhmətlik Lütfiyar İmanovla tez-tez Azərbaycanla bağlı tədbir, mətbuat konfransları keçirirdik. Bunu mənə və dostlarıma heç kim həvalə etmirdi, içimizdən gələn duyğuydu. Və təbii ki, çətin və usandığım anlarda mən də həmin duyğudan güc almışam.
çap et