Qarabağ folkloru: Görülən işlər və çıxarılan bəzi nəticələr

Birinci yazı

Filologiya üzrə elmlər doktoru,
AMEA Folklor İnstitutunun
direktoru
mukhtarkazımoglu@gmail.com

“Qarabağ folklorunun toplanması, sistemləşdirilməsi və araşdırılması” adlı layihə əsasında görülən işlər, başqa sözlə desək, AMEA Folklor İnstitutunun həmin layihə çərçivəsində həyata keçirdiyi tədbirlər ümumiləşdirmə aparmağa, nəticələr çıxarmağa, sonrakı addımlara təkan verə biləcək mülahizələr yürütməyə kifayət qədər imkan yaradır. Çıxarılan nəticələrdən biri Qarabağ folklor mühitinin üzləşdiyi acınacaqlı vəziyyət və həmin vəziyyətdən asılı olaraq, folklor toplayıcısının qarşılaşdığı çətinliklərlə bağlıdır. “Qarabağ  folklor mühitinin acınacaqlı vəziyyəti nə deməkdir və bu vəziyyət nədən yaranıb?” sualını aydınlaşdırmağa o qədər də ehtiyac yoxdur. Aydın məsələdir ki, Qarabağ əhalisini doğma yurd-yuvasından didərgin salmaqla qanlı toqquşmalar Şuşa, Xocalı, Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl... folklor mühitlərinin darmadağın olmasına gətirib çıxarıb. Məsələn, 72,4 min nəfərdən ibarət Laçın əhalisi Respublikanın 57 adda şəhər və rayonunda məskunlaşıb. 54 min nəfərdən ibarət Kəlbəcər əhalisi Respublikanın 56 adda şəhər və rayonunda, 707 yaşayış məntəqəsində məskunlaşıb. Qarabağın işğal olunmuş digər rayonları da oxşar tale ilə üzləşməli olublar. Eyni rayondan olan əhalinin bu cür pərakəndə yaşaması bir tərəfdən mövcud folklor auditoriyalarının dağılıb sıradan çıxmasına səbəb olubsa, digər tərəfdən də yaddaşlarda yaşayan folklor nümunələrinin toplanması işini hədsiz dərəcədə çətinləşdirib. Öz auditoriyasını itirən söyləyicinin köhnə yurdda eşidib bildiklərini təzə yurdda yadda saxlaması, folklor mətnini əvvəlki təravət və dolğunluqla toplayıcıya çatdırması bir problemə çevrilibsə, vaxtilə eyni mühit və auditoriyanı təmsil etmiş söyləyiciləri müxtəlif rayonlarda axtarıb tapmaq və onların hesabına hər hansı mətni lazımi şəkildə və səviyyədə üzə çıxarmaq da bir problemə çevrilib. Tutalım, Qubadlının Qaracallı kəndindən didərgin düşüb bu gün Sumqayıtda yaşayan bir informator hansısa bir mətni ala-yarımçıq danışır və amma sən hiss edirsən ki, həmin mətn indiyəcən heç bir folklorşünasın qeydə almadığı nadir bir mətndir. İnformator sənin mətnə marağını görüb mətni bir vaxtlar həmkəndlisi filankəsdən eşitdiyini və o adamın  bu gün Qaxda yaşadığını bildirir. Bu, o deməkdir ki, Qaracallı kimi bir kəndə aid folklor materialını lazımi dəqiqliklə toplamaq üçün bu gün sən onlarla rayon, yüzlərlə yaşayış məntəqəsinə ayaq döyməli, baş vurmalısan.

Eyni auditoriyanı təmsil edən və təxminən eyni mətnləri bilən informatorları məsafəcə bir-birindən xeyli uzaq məntəqələrdə axtarıb tapmaq, onların ortaq folklor informasiyasını qeydə almaq üçün vətəndaşlıq yanğısı kifayətdir desək, özümüzü aldatmış olarıq. Vətəndaşlıq yanğısı bu məqamda, heç şübhəsiz, yüksək təşkilatçılıqla birləşməlidir. Elə birləşməlidir ki, acınacaqlı tale yaşayan Qarabağ folklorunu lazımi səviyyədə araya-ərsəyə gətirmək mümkün olsun. “Təşkilatçılıq” dedikdə biz, ilk növbədə, yerli orqanlarla və yerli ziyalılarla əlaqələrin normal qurulmasını nəzərdə tuturuq. Bu cür əlaqələrin bəhrəsidir ki, Folklor İnstitutunun əməkdaşları Qarabağın onlarla şəhər və kəndinin yüzlərlə söyləyicisi ilə görüşüb onlardan xeyli miqdarda folklor örnəyi toplaya biliblər. Yerli qurumlar və yerli ziyalılarla normal əlaqələrin hesabınadır ki, Folklor İnstitutunun əməkdaşları Ağcabədinin əksər kəndlərində olmaq və səriştəli söyləyicilər tapıb onlardan kifayət qədər yeni və maraqlı folklor nümunələri qeydə almaq imkanı əldə ediblər. Ağcabədi rayonunun yerli qurumları, ilk növbədə isə Rayon İcra  Hakimiyyəti ilə sağlam əməkdaşlığın bir göstəricisi də Qarabağ folklorunun problemlərinə və perspektivlərinə həsr olunmuş II elmi konfransın məhz burada – Ağcabədi şəhərində keçirilməsidir. Mühüm elmi tədbirin Ağcabədidə keçirilməsi toplama işində başlanan əməkdaşlığın dəyərləndirmə işində də davam etməsinin qabarıq ifadəsidir. Qarabağ folklorunun toplanması, sistemləşdirilməsi və araşdırılması mövzusunda elmi müzakirəni yerli ziyalılarla birlikdə keçirmək, heç şübhəsiz, perspektivlərin müəyyənləşdirilməsində, əlaqələrin daha da genişləndirilməsində mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Qarabağa həsr olunmuş I konfransda olduğu kimi, II konfransda da “Qarabağ: folklor da bir tarixdir” çoxcildliyi dəyərləndirmənin başlıca obyektlərindən biri kimi götürülür. 3 cildi 2012-ci ildə, 3 cildi isə 2013-cü ildə çap olunan, Folklor İnstitutunun toplama, tərtib və nəşr sahəsindəki uğurlu işlərindən biri sayılan bu çoxcildlik əhatə etdiyi materiallar baxımından dəyərləndirmədə  diqqət mərkəzində dayanır. Çoxcildliyə daxil edilən folklor materiallarının təhlili  belə qənaət yaradır ki, əvvəlki vaxtlarla müqayisədə son vaxtlar daha çox nəzərə çarpan, söyləyici repertuarında daha geniş yer tutmaqda olan folklor nümunələri var. Tayfa, nəsil-kök, əcdad, o cümlədən ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlər haqqında rəvayətlər belə nümunələrdəndir. Cavanşir, kəbirli, afşar, şahsevən, qaradolaq, otuziki, təhlə, bozox və s. kimi tayfalar, Paşa bəy, Sultan bəy, Xosrov bəy və b. tarixi şəxsiyyətlər haqqında rəvayətlərin son vaxtlar intensivləşməsi, söz yox ki, hər şeydən əvvəl milli kimlik duyğusunun güclənməsi ilə bağlıdır. Ərazi bütövlüyü və dövlət müstəqilliyi uğrunda çarpışan və bu yolda çox böyük məhrumiyyətlərlə üzləşən xalq istər-istəməz dönüb dünəninə baxmalı, şanlı tarixi keçmişdən güc almalı olur. Və dünənə baxmaq, keçmişdən güc almaq prosesində şüurunuzun alt qatındakı ata-baba kultunun baş qaldırıb öz sözünü deməsi şəksizdir. O da şəksiz-şübhəsizdir ki, bu nöqtədə toplayıcı və söyləyici istəyi üst-üstə düşür. Xalqın öz varlığını təsdiq etmək əzmini nəzərə alan toplayıcı görüşüb söhbət etdiyi şuşalı, ağdamlı, bərdəli, laçınlı, kəlbəcərli, zəngilanlı... informatora onun mənsub olduğu tayfa, nəsil-kök barədə, Qarabağın adlı-sanlı qəhrəmanları barədə sual verdikdə informator həmin sual ətrafında böyük həvəslə danışmağa başlayır. İnformatorların əcdadlarla bağlı olaraq söylədiyi rəvayətlər həm bu janrın maraqlı nümunələri kimi, həm də etnoqrafik material kimi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Qarabağ toplularında etnoqrafik materiallar bir çox hallarda məhz folklor materiallarının tərkib hissəsi kimi təqdim olunur və bu cəhət vacib bir məsələnin gündəmə gətirilməsinə zəmin yaradır. Gündəmə gətirilməsini vacib saydığımız həmin məsələ xalq mədəniyyətinin məşhur tayfalar üzrə öyrənilməsidir. Məlumdur ki, xalq mədəniyyətini öyrənməyin geniş yayılmış yollarından biri ərazi üzrə öyrənmə yoludur. Belə öyrənmə yolundan Folklor İnstitutu da istifadə edir. Qarabağ, həmçinin Gəncəbasar, Muğan, Naxçıvan, Şəki-Zaqatala, Borçalı ... folklor örnəklərinin toplanması və nəşri məhz ərazi prinsipi əsasında həyata keçirilir. Bu prinsipi kənara qoymadan nəzərə almaq lazımdır ki, xalq mədəniyyətini imkan daxilində bayat, kəngərli, qacar, afşar, xələc, şahsevən, qaraqoyunlu, qarapapaq, alpout, padar, təhlə və s. kimi tayfalar üzrə də izləmək mümkündür. Tutaq ki, kəngərli tayfasının folklor və etnoqrafiyasını həmin tayfanın yaşadığı müxtəlif bölgələrdə (Qarabağ, Muğan, Naxçıvan və s.) müşahidə etmək, müqayisələr aparmaq, əldə olunan faktları ümumiləşdirib tayfanın folklor və etnoqrafiyasındakı özünəməxsus cəhətləri ortaya çıxarmaq olar. Folklor İnstitutunun Qarabağdan topladığı folklor nümunələrinin bir çoxu xalq mədəniyyətini məhz tayfalar üzrə izləmək baxımından maraq doğurur. Məsələn, söyləyicilər Bərdədə 32 para kəndi birləşdirən Boyəhmədli ərazisində qazaxməmmədli, şillər, cırdaxanlılar, kəpənəkçilər, əfəndilər, cənnətlilər, arabaçılar, bozoxlar və s. kimi tayfaların məskunlaşması barədə kifayət qədər ətraflı məlumat verirlər. Daha çox şifahi tarixə aid olan bu məlumatlar bəzən tayfaların şifahi sənətə fərqli münasibətini də əhatə edir: “Bura gəlifdi əfəndilər, cənnətdilər tayfası. Cənnətdilər tayfasının bir tərəfi gəncəbasarlı, bir tərəfi göyçəlidi. Bu dəyqə də bu nəslin əksəriyyəti sazda çala bilir, oxuya bilir. Bizim kəndin toylarını aparan da həmin nəslin nümayəndələridi” (Qarabağ: folklor da bir tarixdir, V kitab. Bərdə, Füzuli, Ağdam, Şuşa və Zəngilandan toplanmış folklor örnəkləri. Toplayanlar İ.Rüstəmzadə, Z.Fərhadov. Tərtib edən İ.Rüstəmzadə. Bakı, Elm və təhsil, 2013, s.41). Tayfanın aşıq sənəti ilə xüsusi bağlılığını nəzərə alan toplayıcı bu yöndə axtarışlar aparır, tayfa  arasında apardığı toplama işi nəticəsində aşıq məclislərinin (“devran”ların) qayda-qanunlarına, saz ifaçılığına, ayrı-ayrı aşıqların həyat və yaradıcılığına aid zəngin material əldə edə bilir. Tayfalar üzrə araşdırmaları həmin tayfaların yaşayış tərzi əsasında da aparmaq, tutalım, tayfanın heyvandarlıq, yoxsa əkinçiliklə daha çox bağlı olduğunu nəzərə alıb toplama işini bu yöndə də qurmaq olar. Tayfaların həyat tərzini nəzərə almağın, folklor ezamiyyəsi zamanı bu məsələyə diqqət yetirməyin nəticəsidir ki, Qarabağ folklor toplularında qoyunçuluqla, bütövlükdə tərəkəmə həyat tərzi ilə bağlı yetərincə nümunə var.

Faktlar göstərir ki, tayfaların tarixindən, hadisələrə münasibətindən, davranış tərzindən bəhs edən toplama materiallarında cəsurluq motivi aparıcı yer tutur. Yəni söyləyici bir çox hallarda tayfa ilə bağlı etnoqrafik detalları məhz həmin tayfaya mənsub adamların qorxmazlığı, döyüşkənliyi barədəki folklor nümunəsinin içində təqdim edir. Yaxud da əksinə – söyləyici bəzən folklor nümunəsini toplayıcıya tayfa barədəki etnoqrafik materialın tərkib hissəsi kimi çatdırır: “Beş adamın içində kim bərkdən danışırsa, bil ki, o, afşardı. Kim yeriyəndə ayağının tapbıltısı bir az bərk gəlirsə, o, afşardı. Amma oturanda, söybət eliyəndə, çay içəndə kim bir az həlim görükürsə, bil o, afşardı. Balaca uşağı da dindirəndə görürsən üsdünə qabarır. Ən fağırı olsa da, mütləq sənin cavabını verməlidi. Ona görə deyillər ki, bu tayfanın xamır yeyəninin fağırı yoxdu. Yəni çörəh yeyə bilirsə, onu yazıx bilmə. Afşardısa, çörəh yeyə bilirsə, fağırı yoxdu. Məsəl var, deyəllər, afşarın içi cənnətdi, çölü cəhənnəm. Afşarın adı çəkiləndə hamı çəkinir, amma gəlif afşarın içinə girəndə görüllər, bular tamam başqa adamlardı”. (Qarabağ: folklor da bir tarixdir, II kitab. Bərdə və Ağcabədi rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri. Toplayıcılar Ə.Əsgər, İ.Rüstəmzadə, T.Orucov, Z.Fərhadov. Tərtib edən İ.Rüstəmzadə. Bakı, Elm və təhsil, 2012, s.141). Göründüyü kimi, bu nümunədə afşar tayfası ilə bağlı iki məsəl (“bu tayfanın xamır yeyəninin fağırı yoxdu”; “afşarın içi cənnətdi, çölü cəhənnəm” məsəlləri) etnoqrafik portret cizgilərinin arasında təqdim olunur. Bəzən etnoqrafik cizgilərlə folklor mətni o qədər qaynayıb-qarışır ki, nümunənin janrını müəyyənləşdirmək çətinləşir. Məsələn, “Xatirələr” başlığı altında təqdim edilən materiallar arasında örüş yeri üstündə tayfalararası mübahisəni kəsmək “qayda”sına aid bir nümunə var. Həmin nümunədə bildirilir ki, yaylaqları bir-birinin yaxınlığında olan afşar, qaradolaq və şahsevən tayfaları mübahisəni yoluna qoymaq üçün ağır bir daşı kim (yəni hansı tayfanın nümayəndəsi) qucağına alıb daha uzağ apara bilər? – şərtini kəsməli olurlar. “Mərc daşı”nı götürüb aparan adama tayfadaşları kənardan ürək-dirək verirlər: “nənəm saa qurban, bir az da get, nənəm saa qurban, bir az da get” (Qarabağ: folklor da bir tarixdir, II kitab, s.143). Bu etnoqrafik informasiyada lətifə elementinin olması  göz qabağındadır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, tayfaların döyüşkənliyindən bəhs edən toplama materiallarında yumoristik ahəng səciyyəvi cəhətlərdən biri kimi özünü göstərir. Bu cür ahəngi bir əlinə sırıqlıdan bəlgə dolayıb qalxan kimi qabağa tutan, o biri əlinə gərməşov və ya zoğaldan çomaq alıb döyüşə atılan şahsevən kişiləri, əlində ağac neçə-neçə pəzəvəngdə dov gələn şahsevən qadınları haqda; hər addımda qarşıya çıxan şahsevən dəliləri haqda; şallağının sapı qartal, ceyran-əlik ayağından olan qaradolaq bəyzadələri haqda materiallarda da görmək olar. Yumoristik ahəng, söz yox ki, tayfaların keçmişindən və bu günündən bəhs edən mətnlərə xüsusi bir nikbinlik gətirir.

Öz kimliyindən ruh yüksəkliyi ilə danışan, mənsub olduğu tayfanın özünəməxsus cəhətlərini böyük həvəslə diqqətə çatdırmağa çalışan informator geyim məsələsindən bəhs etməklə toplayıcını tayfa özünəməxsusluğu barədə dediklərinə inandıra bilir: “Bizim afşar camaatı qara paltar geyinərmiş, papax əvəzinə ağ şaldan başdarına dolax doluyarmışdar. Qaradolaxların hamısı ağ yunnan tikilmiş dümağ şalvar, ağ çuxa geyinərmiş. Qaradolaxlılar boyaxlı paltar geyinməzmişdər. Şalvarrarı ağ olarmış, dolaxları qara. Budey köş gəlir, baxın görün kimin köçüdü? Baxırmışdar ki, qaradolaxlardı. Qaradolax adı ordan qalıb. Şahsevənni də paltarını qırmızı rəngnən boyuyurdu. Daim qırmızı çuxası, qırmızı şalvarı olardı. Deyərdih, köş gəlir, baxın görün oların əyninin paltarı nə rəhdədi? Deyərdilər, qırmızı, o sahat deyərdih, həə, şahsevəndi, qırmızı şalvar şahsevənnilər gəlir.

Bizə (afşarlara) “ağdolaxlı” deyərdilər. Buna görə el məsəlimiz də var: ağdolaxlım sağ olsun, tapılmayan qız olsun” (Qarabağ: folklor da bir tarixdir, II kitab, s.139). İnformator bu məsəli xatırlatmaqla öz geyimi, öz davranışı olan tayfanın daxili mühafizəkarlığına, onun başqa tayfadan qız almağa, həm də yəqin ki, başqa tayfaya qız verməyə meyilli olmamasına işarə edir. Bu cür mühafizəkarlığın, qonşu tayfalardan fərqli paltar geyməyin döyüş-savaş psixologiyası ilə bir əlaqəsi varmı? Bizcə, var. Məsələ burasındadır ki, kənar təhlükədən qorunmaq üçün öz içinə çəkilməli olan tayfa döyüş-savaş məqamında “özünü nişanvermə” elementlərinə ehtiyac duyur. Geyim belə elementlərdən biridir. Dava-dalaşa qoşulan hər hansı bir şəxs öz tayfadaşlarını başqalarından geyiminə  baxmaqla daha tez seçə bilir.

Tayfalarla bağlı toplama materialları içərisində tərəkəmə oyunları diqqəti xüsusi olaraq cəlb edir. “Papaq”, “Dəsmal”, “Keçipapaq”, “Çoban”... kimi adlarla qeydə alınan bu oyunlar, çox təəssüf ki, bu vaxtacan folklorşünas və etnoqrafların diqqətindən kənarda qalıb. Halbuki Qarabağda ənənə kimi bu günün özündə də yaşayan tərəkəmə oyunlarını hərtərəfli qeydə alıb, araşdırıb bəzi mübahisəli məsələlərə bir aydınlıq gətirmək olar. Belə mübahisəli məsələlərdən biri “Çövkən” oyununun kimə – hansı xalqa daha çox mənsubluğu məsələsidir. Orta əsrlərdə Şərq xalqları arasında geniş yayılan, Şərq hökmdarları və saray əyanlarının sevimli oyununa çevrilən çövkənin bizə nə dərəcədə bağlı olduğunu göstərən məlum və məşhur faktlar var: Beyləqan ərazisindən tapılan və üzərində çövkən oyununun təsviri olan IX-X əsrlərə aid şirli qab; N.Gəncəvinin “Xosrov və Şirin”, “İsgəndərnamə” poemalarında çövkən oyunundan bəhs edən epizodlar; Azərbaycan miniatür sənətində çövkən oyununa aid nümunələr və s. Bu cür faktların əhəmiyyətini azaltmadan deyə bilərik ki, çövkən tipli atüstü oyunların bu gün Qarabağın tərəkəmə camaatı arasında yaşaması ən tutarlı dəlillərdən biridir. Dəlilin nə dərəcədə tutarlı olmasını Ağcabədidə qeydə alınmış səciyyəvi oyunlardan birinin – “Çoban” oyununun təsvirindən açıq-aydın görmək olar: Çobanlar əski parçası və yaxud yapıncını yumrulayıb, iplə sarıyıb top düzəldirlər. Daşın birini bu tərəfə, birini əks tərəfə qoyub, eni təxminən üç metr olan qapı düzəldirlər. Əllərinə ucu toppuzlu çomaq alıb atlara minirlər. Hər biri üç və ya beş nəfərdən ibarət olan iki dəstə düzəlir. Və oyun başlanır. Qaydaya görə, hər dəstə atdan düşmədən çomaqla vura-vura topu aparıb qapıdan keçirməlidir. Atdan yerə yıxılan və ya çomağı əlindən salan adam oyundan çıxarılır(Qarabağ: folklor da bir tarixdir,II kitab, s.172). Bizdə, eləcə də qırğız, qazax, qaraqalpaq və b. türk xalqlarında bu cür atüstü oyunların dövriyyədən, canlı ifadan çıxmaması “Çövkən”in başqa xalqlarla müqayisədə türk xalqlarına daha çox aid olmasından danışmağa əsas verir.