Dünyanın bir çox ölkəsində geniş tanınan dəyərli Azərbaycan alimi, ədəbiyyatşünas və tərcüməçi, filologiya elmləri doktoru, professor Əsgər Zeynalovun "Volter və Hüqonun Şərq dünyası" əsərində Əmir Teymurun məşhur bir kəlamı diqqətə çatdırılır: "Cahan o qədər də böyük deyildir ki, ona iki nəfər hökmranlıq etsin".
Azərbaycan alimi öz əsərlərilə sanki həmin fikri bir daha təsdiq edir ki, doğrudan da, dünya o qədər də böyük deyil. Tədqiqatçının Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına təqdim etdiyi, fransız ədəbiyyatına aid silsilə əsərləri və onların nəşr coğrafiyası da aydın şəkildə bundan xəbər verir: "Hüqo". Bakı,"Mütərcim", 2014. (Azərbaycan və fransız dillərində); "Hüqo-fransız ədəbiyyatının milyarderi". Fransa, "Presses Akademiques Franncophones" nəşriyyatı, 2015 (fransız dilində); "Hüqo". ABŞ, "Lulu Enterprises" nəşriyyatı, 2016 (ingilis dilində); "Hüqonun Şərq baxışı". İngiltərə. "Rossendale Books" nəşriyyatı, 2016 (ingilis dilində); "Volter və Hüqonun Şərq baxışı. "Kanada, "Frist chois Books" nəşriyyatı, 2016 (ingilis dilində); "Şərq Volter yaradıcılıgında". Hindistan, "Cinnamonteal" nəşriyyatı, 2017 (ingilis dilində); "Volter və Hüqonun Şərq dünyası". İsveç, "Tryck Holmberqs" nəşriyyatı, 2018 (ingilis dilində).
Onu da xatırlatmaq yerinə düsər ki, bunlardan əlavə, professor Əsgər Zeynalovun Rusiya (Sankt-Peterburq, Moskva), Almaniya və ABŞ-da (digər iki əsəri) kitabları, Türkiyə, İran, Serbiya və Rusiyada 10 məqaləsi işıq üzü görüb.
Zəhmətkeş tədqiqatçı "Azərbaycan bayatıları Qafqaz regionunda" (1991) mövzusunda namizədlik və "Şərq Volter yaradıcılığında" (2003) mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. Fransanın nüfuzlu orqanlarından olan "LEst republicain" qəzetində 2007-ci il avqust ayının 11-də dərc olunmuş "Hüqonun azərbaycanlı mütəxəssisi Tətbiqi Dilçilik Mərkəzində" adlı yazıda, yenə də həmin qəzetin 2014-cü il iyulun 24-də işıq üzü görmüş "Qoca Hüqo, bəşəri Hüqo" məqaləsində, eləcə də Parisdə fəaliyyət göstərən Viktor Hüqonun Dostları Cəmiyyətinin məcmuəsinin 2013, 2015, 2016, 2019-cu il nömrələrində dərc olunmuş yazılarda Ə.Zeynalov Fransanın elmi-ədəbi ictimaiyyətinə məhz Hüqo mütəxəssisi kimi təqdim olunub. Ümumiyyətlə, Ə.Zeynalov Volter yaradıcılığından doktorluq dissertasiyasını müdafiə etsə də, o, beynəlxalq aləmdə daha çox Hüqo mütəxəssisi kimi tanınıb.
Qeyd etmək lazımdır ki, azərbaycanlı alimin xarici ölkələrdə Hüqo haqqında nəşr olunmuş monoqrafiyaları dünyanın 30-a qədər ölkəsinə yayılıb.
Ə.Zeynalovun yaradıcılığına diqqət yetirdikdə, onun həm milli, həm də son dərəcə beynəlmiləl miqyas və dəyər kəsb etdiyi aydın görünür. Alim son 30 ildə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında baş vermiş bütün hadisələrə yazılarıyla öz münasibətini bildirib: Qarabağ hadisələri, 20 Yanvar faciəsi, Xocalı soyqırımı və digərləri. Ə.Zeynalovun təxminən 15 illik zəhmətinin bəhrəsi olan "İrəvan ziyalıları" kitabı əvvəlcə Bakıda Azərbaycan, rus və ingilis dillərində çap olundu. 2011-ci ildə həmin kitab professor Boris Starkovun ön sözüylə Sankt-Peterburqda, 2013-cü ildə professor Rudolf İvanovun ön sözü ilə Moskvada nəşr edildi. Dünya şöhrətli rus alimləri B.Starkov və R.İvanovun ön sözləri ilə "İrəvan ziyalıları" kitabı 2016-cı ildə ABŞ-da ingilis dilində işıq üzü gördü. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, "İrəvan ziyalıları" kitabının ABŞ nəşrinə dünyanın 20-dən artıq ölkəsində rast gəlinir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin bu fikirlərinə Ə.Zeynalovun xarici ölkələrdə nəşr olunmuş "İrəvan ziyalıları" kitabında xüsusi yer verilib və dövlətimizin rəhbərinin fikirləri Qərbi Azərbaycan torpaqlarının kimə məxsusluğunu dünya oxucularına acıq şəkildə bəyan edir: "Biz hamımız yaxşı bilirik ki, indiki Ermənistan dövləti azərbaycanlıların tarixi torpaqları üzərində yaranmışdır. İrəvan xanlığı, Zəngəzur mahalı və digər regionlar bizim tarixi torpaqlarımızdır".
Bir neçə dildə tədqiqat aparan, respublikamızı xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxalq konfrans, qurultay və tədbirlərdə layiqincə təmsil edən professor Ə.Zeynalov, qeyd olunduğu kimi, milliliklə yanaşı, həm də beynəlmiləl düşüncəli bir alimdir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Mükafatına təqdim olunan, Bakı ilə yanaşı, Fransa, ABŞ, İngiltərə, Kanada, Hindistan və İsveçdə nəşr edilmiş, Fransız ədəbiyyatına aid silsilə kitabları da bunun təkzibedilməz sübutudur. Bizcə, bu, Azərbaycan multikultiralizminin də əyani təzahürüdür. Bu əsərlərdə iki dahi fransız ədibi Volter və Hüqonun yaradıcılığı geniş surətdə tədqiqata cəlb olunsa da, "Hüqonun müasirləri" bölməsində Balzak, Düma, Jorj Sand, Flober, Mopassan haqqında yazılara da yer ayrılıb. Azərbaycan alimi fransız ədiblərinin əsərlərini əksər məqamlarda multikultural baxımdan təhlil etməyə çalışıb.
Fransız ədibin yaradıcılığının Şərq qaynaqlarını göstərən ədəbiyyatşünas alim onun "Zadiq, yaxud tale" romanına Şərq ədəbiyyatının - Nizami Gəncəvinin, "Min bir gecə nağılları"nın təsirini də tutarlı faktlarla göstərməyə çalışıb.
Professor Ə.Zeynalovun istər Hindistanda nəşr olunan "Şərq Volter yaradıcılığında" və istərsə də Nobellərin vətəni İsveçdə işıq üzü görmüş "Volter və Hüqonun Şərq dünyası" əsərlərində əsas diqqəti cəlb edən məqamlardan biri Volterin türklərə, türklüyə baxışıdır. Dahi ədib türklərin təxminən 2500 illik tarixinə nəzər salaraq yazır: "Türklər, tatarlar, skiflər eyni kökə mənsubdurlar. Atillanın da bu kökə mənsubluğunu nəzərə alsaq, onda görərik ki, onlar bütün yer üzünü tutmuşdular. Onların buna mənəvi haqları da var idi, çünki hamıdan güclü... idilər". Volter türklərin həm də mərhəmətli olduqlarını qeyd edir.
Ə.Zeynalovun "Volter və Şərq dünyası" monoqrafiyasında "Skiflər" əsəri geniş şəkildə təhlil olunub və əsərdəki bəzi məqamlar "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanındakı hadisələrlə müqayisə edilib. Tədqiqatçı bu müqayisə ilə skiflərin və "Kitabi-Dədə Qorqud"un yaradıcısı oğuzların eyni kökdən olduqlarına aid dəlilləri ortaya qoyur.
2001-ci ildə alimin "Viktor Hüqo" monoqrafiyasından sonra onun bu dahi fransız ədibinin yaradıcılığı ilə bağlı Azərbaycan, rus və ingilis dillərində bir neçə kitabı nəşr olundu.
2015-ci ildən başlayaraq tədqiqatçının Hüqo haqqında silsilə əsərləri Fransa, ABŞ, Almaniya, İngiltərə, Kanada və İsveçdə dərc edildi.
Bakıda, Fransa və ABŞ-da Azərbaycan, fransız və ingilis dillərində işıq üzü görmüş monoqrafiyalarda Viktor Hüqonun həyat və yaradıcılığına ümumi şəkildə nəzər salınıb, ədibin əsərlərinin dilimizə tərcüməsi tarixinə diqqət yetirilib, bir sıra görkəmli ədəbiyyatşünaslarımızın-Əli Sultanlı, Mikayıl Rəfili, Əkbər Ağayev, Məmməd Cəfər və digərlərinin müxtəlif vaxtlarda dahi ədib haqqında yazdıqları məqalələrə münasibət bildirilib.
Ədəbiyyatşünas alimin Londonda, Kanada və İsveçdə nəşr olunmuş "Hüqonun Şərq baxışı", "Volter və Hüqonun Şərq baxışı", "Volter və Hüqonun Şərq dünyası", eləcə də Bakıda nəşr olunan "Hüqo" monoqrafiyasında Hüqonun Şərq mövzusunda yazdığı şeirləri tədqiqat obyekti kimi götürülüb. Ədibin 1829-cu ildə nəşr etdirdiyi "Şərq motivləri"ndən bəhs edərkən Ə.Zeyanlov yazır ki, fransız, rus tədqiqatçıları şairin bu silsilə şeirlərinin yaranmasının əsas səbəbini həmin dövrdə gedən türk-yunan müharibəsi ilə əlaqələndirirlər (1821-1829). O, bir sıra görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının da rus tədqiqatçılarının fikirlərini təkrarlamasını təəssüflə qeyd edir. Ə.Zeynalova görə, fransız, rus alimlərinin yazdıqları türklərə qarşı kinli, qərəzli fikirdən başqa bir şey deyil. Monoqrafiyalarda müəllif "Şərq motivləri"nin yaranma səbəbini V.Hüqonun öz fikirləri ilə, kitabının əvvəlində yazdığı sözlərlə izah edir: "Əgər əvvəllər bizellenist (yunanşünas) idiksə, indi şərqşünasıq". Həmin fikrə əsaslanan görkəmli fransız yazıçısı Andre Moruanın "Şərq bu dövrdə dəbdə idi" sözlərini də əlavə edən müəllif Şərq mövzusuna marağın haradan qaynaqlandığını düzgün göstərməyi vacib sayır. Tədqiqatçı göstərir ki, məhz Şərqə olan maraq səbəbindən bir sıra fransız ədibləri, o cümlədən, Jül Vern, Qotye, Jorj Sand, Balzak, Likontla yanaşı, Avropa ədəbiyyatında Höte, Bayron, Skott, T. Mur, H.Heyne və digər sənətkarlar da Şərq mövzusunda əsərlər yaratmışdılar.
Tədqiqatçı göstərir ki, fransız ədibin 1859-cu ildə nəşr olunan "Əsrlərin əfsanəsi" adlı kitabının birinci cildində islam dininə həsr etdiyi üç şeir diqqəti çəkir: "Hicrinin doqquz ili", "Məhəmməd", "Sidr ağacı". Maraqlı haldır ki, 1902-ci ildə Hüqonun anadan olmasının 100 illik yubileyində Fransanın yuxarı dairələrində bu əsərlərin bir əsr çap edilməməsi qərarlaşdırılmışdı. Bu mövzuya xüsusi diqqət yetirən Azərbaycan alimi fransız dilində nəşr olunmuş qaynaqlara, əldə etdiyi tutarlı faktlara əsaslanaraq belə qənaətə gəlir ki, dahi fransız ədibi Hüqo islam dinini qəbul edibmiş. Tədqiqatçı fransız qaynaqlarından əldə etdiyi faktlar əsasında belə nəticəyə gəlir ki, Hüqo şəhadət gətirərək söyləmişdi: "Allah təkdir, onun heç bir şəriki yoxdur. Məhəmməd onun elçisidir".
Ə.Zeynalovun monoqrafiyalarında qeyd edilir ki, Hüqonun vəfatının ertəsi günü fransız Katolik partiyasının orqanı olan "Xaç" qəzeti 1885-ci il may ayının 23-də yazırdı: "Otuz ildən bərio (Hüqo) dəli idi". Alimin fikrincə, həmin "otuz il əvvəl", təxminən, "Hicrinin doqquz ili" poemasının yazıldığıvaxta təsadüf edir. Əsərlərdən o da bəlli olur ki, Hüqo ömrünün son vaxtlarında bir gündə dəfələrlə "Qurani-Kərim"in "Əl-Fatihə" surəsindən "İhdinas siratəl müstəqim -" (İlahi), özün bizi doğru yola yönəlt" ayəsini pıçıldayaraq ağlayırmış.
Alimin bu haqda, yəni Hüqonun islam dinini qəbul etməsi barədə fikrinə münasibət bildirən akademik Nizami Cəfərov yazır: "Əsgər Zeynalov çox böyük cəsarətlə qələmə aldığı "Hüqo islam dinini qəbul etmişdirmi?" yazısını İngiltərənin paytaxtı Londonda nəşr olunan "Hüqonun Şərq baxışı" və Kanadanın Viktoriya şəhərində işıq üzü görən "Volter və Hüqonun Şərq baxışı" kitablarında oxuculara ingilis dilində təqdim etmişdir. Əlbəttə, çağdaş dövrümüzdə xristian dünyasının islam aləminə qənim kəsildiyi bir vaxtda Şərq təəssübkeşliyi ilə yazılmış belə kitabları iki nəhəng xristian dövlətində nəşr etdirmək müəllifdən çox böyük şücaət və iradə tələb edir. Əsl azərbaycanlı, türk, Şərq oğlu olan professor Ə.Zeynalov bu ağlasığmaz, çətin bir işin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlmişdir".
Nyu-York Elmlər Akademiyasının üzvü, Özbəkistan Turan Elmlər Akademiyasının akademiki, Parisdə fəaliyyət göstərən Viktor Hüqonun Dostları Cəmiyyətinin üzvü, Türk Dünyası Araşdırmalar Beynəlxalq Akademiyasının akademiki, Almaniyada fəaliyyət göstərən Avropa Təbiət Elmləri Akademiyasının üzvü professor Əsgər Zeynalov bundan əvvəl əsərlərini üç dəfə - 2012, 2014, 2016-cı illərdə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına təqdim edib. İndi isə Azərbaycan Dillər Universiteti tərəfindən onun Azərbaycan, Fransa, ABŞ, İngiltərə, Kanada, Hindistan və İsveçdə işıq üzü görmüş, fransız ədəbiyyatına aid silsilə əsərləri Mükafata təqdim edilir.
2019-cu il dekabrın 27-də Ə.Zeynalovun bu əsərlərinin ADU-nun Elmi Şurasında Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına təqdim edilməsi məsələsi müzakirə olunarkən Universitetin rektoru, Xalq yazıçısı, akademik, Əməkdar Elm Xadimi Kamal Abdullayev, elmi işlər üzrə prorektor - professor Novruz Məmmədov, professorlar Qorxmaz Quliyev, Fikrət Cahangirov, Sərxan Abdullayev, dosent Fiyalə Abdullayeva çıxış edərək ədəbiyyatşünas alimin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirib, həmin əsərlərin Dövlət Mükafatına layiq olduğunu bildiriblər.
Biz də ürəkdən inanırıq ki, filologiya elmləri doktoru, professor Əsgər Zeynalovun dünyanın yeddi ölkəsində nəşr olunmuş, fransız ədəbiyyatına aid əsərləri Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına layiqdir.
Şahin XƏLİLLİ
filologiya elmləri doktoru, professor
Aynur SABİTOVA
filologiya elmləri doktoru, professor
çap et