Dünya şöhrətli alim, akademik Rafiq Əliyev Kulis.az-ın "İşdən kənar" layihəsinə geniş müsahibə verib. Xatırladaq ki, layihədə müxtəlif peşə sahibləri ilə ədəbiyyat söhbəti aparılır.
Müsahibəni bəzi ixtisarlarla oxuculara təqdim edirik.
"Yazmışdım ki, sən bizim Turşsudakı palıda oxşayırsan, zamanın heç bir küləyinə əyilməmisən"
- Rafiq müəllim, elmin əlindən ədəbiyyata vaxt qalır? Mütaliə edə bilirsiz?
- Gənclərə xitabən bir fikrimi təkrarlamaq istəyirəm: Əgər Allaha yaxın olmaq istəyirsənsə, Mövlanəni oxu, insana yaxın olmaq istəyirsənsə, Dostoyevskini oxu. Mən eyni zamanda, Amerikada da dərs deyirəm, Corciya Dövlət Universitetində. Bir neçə il bundan qabaq - Mövlanənin yubileyi vaxtı universitetə girəndə gördüm, hər yer Mövlanənin "Məsnəvi"sinin ingiliscə tərcümələri ilə bəzədilib. Təəccübləndim. Ofisim universitet binasının 8-ci mərtəbəsində idi. İkinci mərtəbəyə qalxdıqda gördüm, bu mərtəbədə Mövlanənin başqa məsnəviləri var. Üçüncü mərtəbədə də eyni mənzərəni gördüm. Hövsələm çatmadı, 8-ci mərtəbəyə liftlə qalxdım. Gördüm, 8-ci mərtəbədə də eyni vəziyyət. Bir amerikan həmkarımdan soruşdum ki, siz xeyir ola, Mövlanəni bu qədər çox sevirsiniz? Dedi, siz bilmirsinizmi ki, dünyada ictimai fikrə təsir edən 5 şəxsiyyətdən biri Mövlanədir. Nəinki Amerika, bütün dünya Mövlanəni qəbul edir. O baxımdan deyirəm, Tanrıya yaxın olmaq istəyirsənsə, Mövlanəni oxumalısan. Başqalarını da çox oxuyuruq. Dostoyevskini də çox sevirəm. Şəxsiyyətini yox, əsərlərini...
- Dostoyevski demişkən, böyük alim Eynşteyn nisbilik nəzəriyyəsini Dostoyevskidən təsirlənərək kəşf etdiyini deyirdi. Elə bir şair, yazıçı, mətn olubmu ki, sizə elmi işlərdə ipucu verə?
- Uşaqlığım Şuşada keçib. Əsasən yaylaqda. Şuşadan bir az aralı Turşsu adlanan yer var. Yayda orda çadır qurardıq. Çadırımız həmişə bir palıd ağacının altında olardı. Elmi dərəcə alandan sonra da gedirdim ora. Həmişə o palıda fikir verirdim, görürdüm, külək nə qədər şiddətli olsa da, bizim palıdı əyə bilmirdi. Ancaq otları, alaqları o tərəfə, bu tərəfə əyirdi. Sonra mən invariantlıq nəzəriyyəsi üzərində işlədim. İşlərimin köklərindən biri də budur. Akademik dildə invariantlıq deyirik, adi desək, "asılı olmamaq" da demək olar. Məsələn, o palıd küləyə invariant idi. Mənim bir neçə kitabım elə bu invariantlıq nəzəriyyəsi üzərindədir. Fikirləşdim, təyyarəni, kosmik aparatı idarə eləyən sistemi necə qurmaq lazımdır ki, bəzi proqnozları qarşılaya biləsən. Təyyarədə hər 100 metrdən bir hava ölçülür, qarşıdakı vəziyyətlə bağlı proqnozlar verilir və havaya uyğun təsir tətbiq edilir ki, təyyarə yellənməsin, qəzaların qarşısı alınsın.
Siz ipucu deyəndə həmin palıd ağacını xatırladım. Düşündüm ki, palıd elə köklənibsə, demək, süni sistemləri də elə kökləmək olar.
Sonra mən Ramiz Rövşən haqqında bir yazı yazdım, təxminən iki il bundan qabaq. Yazmışdım ki, sən bizim Turşsudakı palıda oxşayırsan, invariantsan, yəni zamanın heç bir küləyinə əyilməmisən. Amma bunu süni surətdə bizim dostluğumuz yarada bilmədi. Bu, Tanrının sənə bəxş etdiyi şəxsiyyətdir ki, özünü elə idarə eləyə bilirsən, yəni bütün təsirlərə invariant qalırsan.
Hüseyn Cavidin sözü var:
Yurdu sarmış qabalıq, yaltaqlıq.
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Yəni invariant adamlarda qətiyyən əyilmək, sınmaq olmur. Biz də o Allahın yaratdığı ideyanı süni sistemlərə köçürməyə çalışdıq.
"Bilmədiklərimiz bildiklərimizdən milyon dəfə çoxdur"
- Allahın yaratdığı ideyaları süni sistemlərə keçirmək... Qeyri-adi problemləri, göstəriciləri varmı bu prosesin?
- Çox qəribə sual verdiniz... Elmi ömrümün 20-25 ilini optimallaşdırma məsələsinə həsr eləmişəm. Optimallaşma - yəni seçimlərinin və alternativlərinin olduğu zaman onların içindən ən yaxşısını seçə bilmək. Məsələn, internetdə maraqlı bir tipik məsələ qoyublar: həyat yoldaşı seçmək! Orda çoxlu kriteriyalar var. Doğrusu, mənim üçün də maraqlı gəldi. Mən qərarqəbuletmə dərsi deyirəm, bunu bəzən tələbələrimə də oxuyuram, bu misalı gətirirəm. Bu meyarların içində biri dindir. Kobud dildə desəm, əgər 10 qıza gözün düşübsə, birinci növbədə seçim zamanı dini inanca diqqət yetirilir. İkinci, intellektinə, üçüncü gözəllik, dördüncü mətbəx səriştəsi, beşincisi insanlarla yola getmək bacarığı və s.
Biz necə edirdik? Bir riyazi model yazırdıq. Məsələn, bir şeyin maksimal, minimal dəyərini tapmaq üçün törəmə alırdıq, onun ikinci törəməsinə baxırdıq və s. 20-25 ildən sonra başa düşdük ki, ən düzgün üsulu Tanrı yaradır: təbii seçim. Bu gün demək olar ki, dünya o törəmə almaqdan uzaqlaşıb, hamısı keçib genetik üsullara. Yəni bunun valideynlərinin genində nə olub, bu önəmli oldu. Məsələn, geni bir az dəyişdirərsən, mutasiya olar. Yaxud seçimlərinin içində mutasiya olsa, onu qəbul eləyə bilməyəcəksən. Yəni texniki sistemlərlə təbiətin fərqi budur ki, təbiət daha kamildir, nəinki cəmiyyət və texniki dünya.
- Bəzi paradokslar və şərhlər Kvant nəzəriyyəsinin nəticələrinin ilahi müstəviyə təslim olduğunu deyir. Məsələn, türklər buna "super pozisyon" deyir, səhv eləmirəmsə, "vahid göz" termini də var həmin paradoksda. Bugünkü texniki elmlərin gəldiyi qənaətlər, nailiyyətlər kainatın dərkində nə dərəcədə funksionaldır? Elmin gəlib çıxdığı üfüqlər qənaətbəxşdirmi?
- Kvant nəzəriyyəsinə qayıdacam... Amerikanların "Discovery" kanalı var, orada "Qurani-Kərim"dən elmi fikirlər gətirilir. Məsələn, fizikada məşhur problem olan "qara dəlik". Qurandakı təfsiri verirlər, sonra bugünkü elmi şərhləri təqdim edirlər, çox üst-üstə düşür. DNT barədə “Qurani-Kərim”də aydın yazılıb.
Mənə elə gəlir, bizim bilmədiklərimiz bildiklərimizdən milyon dəfə çoxdur. O qədər anomal hadisələr var ki... Mən "Qurani-Kərim"i ən böyük mənəviyyat sistemi sayıram, ancaq özüm din adamı deyiləm, gərək bunları deyəm. Yəni atributları - namazdı, digər atributlardı, bunları eləmirəm. Demirəm, eləməyin. O, inancdan asılıdır. İnsanın xarakterindən asılıdır. O da çox vacib bir şeydir.
İndi qayıdaq Kvant fizikasına... Üç yol keçmiş riyaziyyat əslində, danışıq dilidir. Danışanda sözlərdən istifadə edirik, riyaziyyatda rəqəm və simvollardan. On il qabaq bir məqalə yazmışdım. Orda belə qeyd etmişdim ki, əgər dil çox inkişaf etsəydi, onun üstündə əməliyyatlar, hesablamalar aparıla bilərdi. Belə olduğu halda klassik riyaziyyata ehtiyac qalmazdı. Dilin gücü çatmadı. XXI əsr dil əsri adlanır. Məsələn, rəhmətlik Lüfi Zadənin axırıncı nəzəriyyələrindən biri sözlə hesablamadır. Əgər o vaxtı sözlə hesablama üçün dilin potensialı olsaydı, bu riyazi simvollara, tənliklərə ehtiyac qalmayacaqdı. İndi isə elmin istiqaməti sözlə yazmağa, sözlə hesablamağa doğru gedir.
"O yerdə ki sonsuzluq var, demək sonsuz bilmədiyimiz şeylər var"
- Oxucularımız üçün sözlə hesablamaya dair bir nümunə deyə bilərikmi?
- Məsələn, bir müddəa deyim; Yaranmış bütün insanlar öləcək. İkinci bir fakt: Sokrat insandır. Siz artıq bu iki müddəadan irəli çıxıb deyə bilərsiniz ki, Sokrat da öləcək. Siz bu zaman bir tənlik hesablamış olursunuz. Burada nə "x" oldu, nə "y", nə də "z". Sözlə hesabladıq. Riyaziyyat da dəyişərək sözə uyğunlaşır.
Dediyim kimi, riyaziyyat 3 dövr keçib. Birinci klassik dövr, ikinci ehtimal nəzəriyyəsi dövründə başlandı və Kvant fizikası yarandı. Ola bilsin ki, bu, oxucular üçün o qədər maraqlı olmayacaq, amma Kvant fizikasında bir prinsip var: qeyri-müəyyənlik prinsipi. Deyir, bir nöqtədə hissəciyin yerini və sürətini təyin etmək olmur. Bu gün isə o məşhur prinsipi tənqid edirlər. Niyə? Çünki dünyada nöqtə adlı şey yoxdur. Hətta ən kiçik hissəciklərin içində belə nöqtə yoxdur. Bax bu yerdən Lütfi Zadənin qeyri-səlis, qeyri-müəyyənlik prinsipi başlayır.
Elmdə də belədir. Deyəsən, bir dəfə APA TV-də İlqar Rəsulla söhbət eləmişdik. O, bədahətən, əlaqəsi olmayan suallar verir. Kitabxanadan danışdığımız an mənə birdən sual verdi ki, Allah nədir? Fikrimi Kvant fizikasındakı nöqtəyə gətirirəm; elmdə nöqtənin tərifi yoxdur. Dedim, Allahın da tərifi yoxdur, sən məndən tərif istəmə. O yerdə ki sonsuzluq var, demək sonsuz bilmədiyimiz şeylər var. Bildiyimiz damla boydadır. Təkcə mənim 30-40 illik fəaliyyətimdən söhbət getmir, bütün dünya elmi bilmədiklərimizlə müqayisə olunmaz, çox kiçik zərrədir. Baxın, o yerdə ki sonsuzluq var, orda Allah var. Mən texniki elmlərin nümayəndəsi olsam da, insanın özünə alim deməsini qəti sevmirəm. Xudu Məmmədovu tanımırdınız?
- Tanıyıram əlbəttə, sonsuz rəğbətim var. Allah rəhmət eləsin.
- Allah rəhmət eləsin. Biz Xudu Məmmədovla xalaoğluyuq. Onun bir sö
zü vardı, adam özünə alim deyərmi? Alim Nyutondur, Eynşteyndir. Bir də görürsən, biri hardansa çıxıb deyir, biz alimlər belə etdik, elə dedik... O zaman mən İlqarın sualına cavab verdim ki, nəuzibillah, Allah olmasaydı da, onu uydurmaq lazım idi.
"Din olmasaydı, dünya xaosun içində olardı"
- Bəs ateistlər?
- Ateistlər də var, mən onların əqidəsinə hörmət eləyirəm, amma ateist deyiləm. Din olmasaydı, dünya xaosun içində olardı. Din nizam üçündür. Dini siyasətə, elmə qatmaq lazım deyil. Bilirəm, bu sözlərdən sonra ateistlər məni tənqid eləyəcəklər. Amma dözümlüyəm, invariantam. Qoy tənqid eləsinlər. Bir dəfə Amerikadan bir azərbaycanlı məni tənqid etdi. Onun yazdığını deyirəm: "Rafiq müəllim bu boyda elm adamıdır, Allaha inanır".
Sən inanmırsan, mən bir şey demirəm, mənim inanmamağımın da sənə aidiyyəti yoxdur. Mən bu söhbətlərin fövqündəyəm. Amma bu fiziklər ki, yığışıblar, bu sahədə baş sındırırlar: "big bang", (böyük partlayış), "dünya nədən əmələ gəldi", "hansı partlayışdan yarandı", "necə oldu"... Mən bunların qəti əleyhinəyəm. O tədqiqatlar pis tədqiqatlar deyil, bəzi fiziki problemləri öyrənirlər. Amma dünya nədən əmələ gəldi məsələsinə mən absurd kimi baxıram. Ola bilsin, mən yanılmışam, onlar düz düşünür.
7-8 il bundan qabaq Oqtay Qorçu məndən bir yazı istəmişdi, qeyri-səlis məntiq və din barədə. Dedim, Oqtay, mən teoloq deyiləm, din bir az başqa, ağır, həm də incə sahədir. Orda qəti qələt eləmək olmaz. Çox xahiş etdilər, yazdım. O yazıya görə Tövratı oxudum, İncili oxudum, Qurani-Kərimi bir də oxudum, axırı yazdım. Sonra gördüm Amerikada bir kitab çıxıb, "Qeyri-səlis məntiq və Quran".
Yəni Quranın təfsirində qeyri-səlis məntiqlə uyuşan çox şey var. O yazını yazanda qarşıma bir şey çıxdı. İngiltərədə iki dost professor söhbət edir, biri astronomdur, digəri təbabət sahəsində çalışır. Biri deyir, biz dünyanın yaranmasını tapacağıq, "big bang", böyük partlayış... O biri deyir, yaxşı, tutaq ki, dünyanın nədən yarandığını tapdınız, bəs zaman harada yaranıb? Bax, Allah ordadı, zaman məsələsində.
ABŞ-ın 3-cü prezidenti andiçmə mərasimində qəribə bir söz işlədib: "Böyük dünyaları idarə edən, sonsuz səlahiyyət sahibi köməyiniz olsun!" Təxminən, Allaha verilən tərifdir. “Qurani-Kərim”də də aləm yox, "aləmlər" yazılıb. Dünyaları idarə edən sonsuz səlahiyyət sahibi kimdir? Bu nə Trampdır, nə Putindir...
- Rafiq müəllim, düşüncələrinizdəki, ideallarınızdakı ilahi məqamlar, dinə, Allaha münasibətiniz, ateizmə daha çox meylli görünən Avropa, Amerika alimləri, tənqidçiləri tərəfindən necə qarşılanır?
- Aha. Bunu mütləq yazın. Lütfi Zadə çox böyük alim idi. Ümumiyyətlə, mən yazılarımda bu 3 şəxsiyyətin adını bir yerdə çəkirəm: Nyuton, Eynşteyn, Lütfi Zadə. Nyuton, təbii ki, fizikada böyük kəşflər etdi. Eynşteyn sərhəd qoydu, dedi, bu sürətə qədər Nyutondur, bu sürətdən sonra Eyşteyndir - yüksək sürətlər fizikası. Zadə isə bütün elmləri dəyişdi - fizikanı, riyaziyyatı, texnikanı, fiziologiyanı... Baxın, bu dəqiqə mənim kitabxanamda qeyri-səlis fizika var, qeyri-səlis kimya var və s. Biz Zadə ilə 40 il bir yerdə işlədik. Bu 40 il ərzində onun leksikonunda statistik analiz aparsaq, görərik ki, ən çox "inşallah" sözünü işlədib. Buna şübhəniz olmasın.
Eynşteyn xəstəxanada ölümündən bir neçə gün əvvəl Nobel mükafatı aldığı məqaləni istəyib. Baxıb, sonra məqaləni yerə atıb. Orada bir ifadə işlədibmiş: "Tanrı kainatla zər oyunu oynamır". Niyə zər? Kvant nəzəriyyəsi, onun Nobel aldığı dalğa nəzəriyyəsi, bütün bunlar ehtimal nəzəriyyəsinə söykənir. Ehtimal nəzəriyyəsi də qumardan gəlir, zər oyunundan. "Tanrı kainatla zər oyunu oynamır". Yəni mənim nəzəriyyəm zərə söykənir. Onun fikrində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin istifadə olunması var idi. Fikrimi ona gətirirəm ki, Nyuton həmişə Tanrıya inanan adam olub, Eynşteyn də eynən. Zadə də onlar kimi... Üzr istəyirəm, hərdən öz yazılarıma istinad eləyirəm. Mənim, "Allahsız alim tanımıram" adlı yazım var. Yazının adı belədir. Mən həqiqətən də Allahsız alim tanımıram. Sualınıza cavab olaraq onu deyim, Qərbdə o qədər alimlər kilsəyə gedir ki! Əsl alimlər Tanrıya inanır. Ramiz Rövşən demişkən, Qərbdə də belə düşünürlər:
Nə var Allahdan yuxarı?
Nə var, qəbirdən aşağı?
Çəkdiyim ahdan yuxarı,
Bildiyim sirdən aşağı?
Ruhum, dur, yığış, gedirik,
Sən yuxarı, mən aşağı.
"... Bircə demişəm ki, mənə mane olmasınlar"
- Az əvvəl Xudu Məmmədovu xatırladınız. Onun belə bir fikri var: "Məhdudiyyət kəşfin anasıdır". Bu fikrin özünə yer elədiyi bir çox mənzərələrlə qarşılaşıram. Məsələn, İran və İran kinosu. Diqqət eləsək, İran kinosunun bütün problematikasında İran durur: qadağalarıyla, senzurasıyla... Hansı ki, rejissorlar bu qadağaların sərhədlərində təhlükəli rəqs etdikdə, yüngülcə o sərhədlərə toxunduqda tellər rezonans yaradır. Sənətin, ümumilikdə mənəvi məhsulların yaxşı yetişməsinə məhdudiyyətlərin, sərhədlərin kömək olduğunu qəbul edirsinizmi?
- Tamamilə düz deyirsiniz. Ədəbiyyat üzərindən baxaq, 60-cı illər Azərbaycan ədəbiyyatında intibah dövrüdür. Məsələn, Sovet dönəmində "Allah", "Ölüm" mövzuları qəti qadağan idi. Mən metafizik şairimiz kimi Cavidi tanıyıram. Caviddən sonra 60-cı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatına yenidən "Allah" və "Ölüm"ü Ramiz Rövşən, Vaqif Səmədoğlu, Vaqif Bayatlı gətirdi.
O yerdə ki, qadağa olur, insan içini açmaq istəyir. Ona görə Xudu Məmmədovun fikri ilə razıyam.
Mən Allahdan başqa heç kəsdən dəstək gözləməmişəm. Bircə demişəm ki, mənə mane olmasınlar. Sərdar, bilmirəm, fotoqrafın necə çəkdi, mənim üzüm gömgöydür. O qədər vurublar, ordan-burdan. Fələyin vurduqları da var, insanların vurduqları da var... Amma o zərbələr mənim üçün hər zaman stimul olub.
- Az əvvəl siz Xudu Məmmədovun "Məhdudiyyət kəşfin anasıdır" aforizminin səhihliyini öz həyatınız üzərində izah etdiniz.
- Bəli. Siz Bakıda böyümüsüz, yəqin. Düzdür?
- Qusarda böyümüşəm.
- Rayon uşağısız. Demək, bilməmiş olmazsınız, biz yayda barama becərirdik. Baramanın böyüməsi üçün tut ağacı lazım olur, daha doğrusu, tut yox, biz çəkil ağacı deyirdik.
- Cır tut.
- Bəli, cır tut ağacı. 3-cü sinifdə oxuyurdum. Ağaca çıxmışdım. Aşağıda da anamla bibim durmuşdu. Biz əminin həyat yoldaşına bibi deyirik. Demək, mən dəhrəylə budaq kəsmək istəyəndə dəhrənin ucu dizimi dərindən kəsdi. Qan apardı məni... O vaxtı qadınlar siqaret çəkərdi. Bibim tez cunanı çıxarıb kibritlə yandırdı, basdı yaramın üstünə. Sərdar, bu günə qədər həmin göy iz qalıb dizimdə. Üstündən 50-60 il keçib. Allaha min şükür ki, o, ordadı. Mənim həyat mayakım ayağımdakı həmin göy izdir. Bax, bu, həmin dediyiniz məhdudiyyətin yaratdığı məziyyətlərdən biridir.
Oxucuları kövrəltmək istəmirəm... Mən Moskvada aspiranturada oxuyanda, kimsə alma alanda qibtə eləyirdim, düşünürdüm ki, maşallah imkanı var. Mənim iki alma almağa imkanım çatmazdı. Amma bütün bunlar mənim üçün nəsə eləməyə ciddi stimul idi. İndi bilmirəm, bir şey eləyə bilmişəmmi, ya yox.
"Ən böyük arzum o olub ki, Allah məni maddi zəngin eləməsin"
- Kann Festivalının qalibi olmuş bir film var: "Kvadrat". Təxminən elə bu mövzuya həsr olunub. Hər şeyin mümkün, əlçatan olduğu bir zamanda yaranan mənəvi problemlər... Qəhrəman küçədə özünə bir kvadrat çəkərək mənəvi dünyasını yığışdırmaq istəyir. Sanki həyatı ipə-sapa yatırmaq, dünyaya pəncərədən baxa bilmək mümkün olmayanda insan yeknəsəqliyin içində əriyib gedir.
- Sözsüz belədir. Mənim ən böyük arzum o olub ki, Allah məni maddi zəngin eləməsin. İnsan elə bir varlıqdır ki, bütün hissləri ödəndikdə - pul, mal, şəhvət - o zaman izafi bir hissə ehtiyacı yaranır. Məsələn, insanlar niyə narkoman olur? Qeyd elədiyim səbəblərdən. Bu fikrimi internetə rəhmətlik Lütfi Zadə qoymuşdu: "Allah insanı tarazlıqda yaradır: kimə nəyi, nə qədər". Mən bu yaşa çatdım, elə bir adam görmədim ki, Tanrı ona hər şeyi versin. Mümkün deyil. Ola bilsin, kənardan baxıb görərsiz ki, hər şeyi var, amma bu, sizə elə görünür, kənardan belə nəticəyə gəlmək olur. Məsələn, yaxşı qamət verər, ağıl verməz. Çox yaxşı ağıl verər, dövlət verməz. Dövlət verər, yaxşı həyat yoldaşı verməz. Allah Nüsrət Kəsəmənliyə rəhmət eləsin, onun yazdığı kimi:
Atalıydı, analıydı uşaqlar
Bizim evdə biri vardı, biri yox.
İndi, dediyiniz kvadrat da vicdandır. Gərək ondan qırağa çıxa bilməyəsən. Sənin kvadratın olmalıdır.
- Rafiq müəllim, az əvvəl Hüseyn Caviddən danışdınız... "Füyuzat" ideyalarından, füyuzatçılardan, bu məktəbdən söz düşəndə nədənsə "Molla Nəsrəddin" cəbhəsi də mövzu olur. Bu məktəblər çox vaxt müqayisəli xatırlanır. Həmin məktəblərin bizim ictimai funksionallığımıza təsiri barədə fikirlərinizi bilmək olarmı?
- Azərbaycanın mənəviyyat sütunu Mirzə Cəlil olub. "Əsrimizin Səyavuşu" siyasi sütundur. Bu sütunların sayı 5-dən artıq deyil. Amma bu sütunların hamısı bir adamda birləşib, o da Üzeyir Hacıbəyovdur. Ola bilsin, mən sualdan bir az qaçdım, çünki müqayisə eləmək fikrində deyiləm. Mirzə Cəlil də yüz ildən bir yaranan şəxsiyyətlərdəndir. Cavidi isə mən Şekspirlə müqayisə edirəm. Ədəbiyyatçılar məni diletantlıqda ittiham eləyə bilərlər, amma bunlar öz fikirlərimdir. Mən ədəbiyyatçı deyiləm. Cavid Şekspirdən balaca sənətkar deyil, ancaq Cavidin də Şekspir qədər mühiti olsaydı, nəticəni təsəvvür etmək çətindir.
Şekspirin əsərləri İtaliyanın intibah dövrünün hazır, götürülmə hekayələridir. Bu pəncərədən baxdıqda Caviddə orijinallıq daha çoxdur. Cavid mənim üçün çox böyük şəxsiyyətdir. Metafizik şair deyiləndə ilk ağıla gələn Caviddir.
"Dünyanın müxtəlif ölkələrində 76 kitabım çıxıb, heç bir kitabımda "partiya" sözü yoxdur"
- Gənclərdən oxuduqlarınız, maraqlandıqlarınız varmı?
- Təbii ki. İndi gənc sayılmasa da, Fəxri Uğurlunun hekayələrini oxudum. Çox yaxşı hekayələri var Fəxrinin. Aysel Əlizadənin şeirlər kitabını oxudum. Aqşin Yeniseyi oxuyuram. Adını çəkmədiklərim inciməsin, çoxunu oxuyuram. Amma mən bayaqkı sözünüzə qayıtmaq istəyirəm, böyük məhdudiyyətlər olmasa, böyük əsərlər yaranmır.
- Radikal səslənsə də, senzuranın sənətə müsbət impulsunun olduğunu qəbul edirsinizmi? Belə bir arzum, istəyim yoxdur. Sadəcə siz iki dönəmi də görmüş bir şəxs kimi bu barədə daha dolğun bilgiyə maliksiniz. Fikirləriniz maraqlıdır.
- Dediyiniz həmin müsbət impulsu verən əslində mühitdir. Senzurasız da həmin mühiti yaratmaq mümkündür. Məsələn, mənim dünyanın müxtəlif ölkələrində 76 kitabım çıxıb. Heç bir kitabımda "partiya" sözü yoxdur. Hətta o vaxtı Moskvada kitablarım çıxanda deyirdilər əvvəlinə, "22-ci qurultayın nə bilim nəyini nəzərə alaraq..." və s. sözləri əlavə edək. Hətta özüm də partiyaçı kommunist olmuşam, amma bir dənə də partiya sözü yoxdur kitablarımda. Belə bir şəraitdə mən elə bir kitab yazmalı idim ki, o sözü yazmaya bilim, o sözsüz keçinə bilim. Bu baxımdan, dediyiniz məqamda senzuradan daha çox mühit sözü yerinə düşür. Mənim heç bir kitabımda kiminsə, nəyinsə tərifi olmayıb, indi də yoxdur.
"Ramiz Rövşənə deyirəm, Allah üzümə baxıb, o vaxtdan şeir yazmamışam, yoxsa sənin kölgəndə qalacaqdım"
- Rafiq müəllim, sizin şeirləriniz də var...
- 2008-ci ildə Səyyarənin "Ovqat" verilişi var idi. Aparıcı əl çəkmədi, dedi, öz şeirlərinizdən oxuyun. Çox çalışdım, imtina edim, dedim, romantik şeirlər idi və s. Mənim hardasa 40-50 şeirim çıxmışdı. Rəhmətlik qudam Famil Mehdi yığmışdı onları bir yerə. Hətta bir mənzum pyesim də var idi. Ramiz Rövşən deyir ki, həmin verilişə bir nəfər dostumuzla oturub baxırdıq, səndən şeir istəyəndə dedim, Rafiq, demə ha, şeir demə... Səyyarə də əl çəkmədi. Mən də bir bənd oxudum. Ramiz deyir, axı sənə dedim, demə də, bunu (gülür).
Şeirlər olub. Ramiz Rövşənə həmişə deyirəm, Allah üzümə baxıb, o vaxtdan şeir yazmamışam, yoxsa sənin kölgəndə qalacaqdım. Çox qəribədir, bəzi rektorlar, nazirlər yaşlanandan sonra başlayırlar şeir yazmağa. Absurddur, mənasız bir şeydir. Görünür, öz sənətiylə zamanında özünü bir səviyyəyə qaldıra bilməyib, indi tarixdə qalmaq istəyir. Amma o şeirlərlə, o romanlarla tarixdə qalmaq mümkün deyil. Sənin peşən səni şəxsiyyət səviyyəsinə qaldırırsa, demək, sən o peşənin sahibisən. Peşədə gərək şəxsiyyət olsun. Bu, Fuad Poladovun sözü idi. Fuad özü çox şəxsiyyətli adam idi. O adamlar ki, vaxtında peşələri ilə şəxsiyyət ola bilməyiblər, indi belə işlərlə o səviyyəyə can atırlar. Mənim elə bir arzum yoxdur (gülür).
- Rafiq müəllim, sonda musiqi zövqünüzlə də tanış olardıq.
- Nəzakət Teymurova barədə 3 yazı yazmışam. Bu gün sevdiyim 1 nömrəli şərqiçi Nəzakət Teymurovadır. Onun haqqında ABŞ-da ingilis dilində də bir yazım da çap olunub. Bir yazımda yazmışdım ki, çoxölçülüsən - həm muğam, həm opera və s. Amma mən bir şey arzulayıram; bir lövhə yaradasan, zəminxarə, Ramiz Rövşənin "Qara paltarlı qadın" şeiri və bir də sənin nisgilli səsin. Ancaq ricam var, çalış tam qara olmasın lövhə. Onu elədi. Sonra Arif Babayevin səsi nadir səsdi, onu sevirəm. Qədirin səsi ümumiyyətlə ilahi bir səsdi. Ramiz Rövşən deyir, Moskvada ali ssenari kursunda oxuyanda Qədir Rüstəmovun mahnılarını oxudanda, ruslar deyirdilər ki, bu, insan səsi deyil. Sevdiyim musiqilərdən danışarkən bunları deməliyəm, klassiklər - Xan, Seyid Şuşinskilər də öz yerində. Mən 5 illik tar sinfini bitirmişəm. Rəmişlə gedirdim tar sinfinə. Rəmiş məndən bir sinif aşağı oxuyub. Bizdən 3-4 sinif sonra Ramiz Quliyev gəldi. Buna görə də musiqi deyəndə mənim ağlıma ilk olaraq muğam gəlir.
Sərdar AMİN
Kulis.az
çap et