Azərbaycanın qədim tarixə, zəngin mədəniyyətə malik, ictimai və ədəbi-estetik fikrimizin inkişafında böyük rolu olan mahallarından biri də Zəngəzurdur.
Qədim Zəngəzur mahalı Azərbaycan elm və mədəniyyəti tarixinə önəmli töhfələr verən alimlər, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri, ictimai-siyasi sahədə nüfuzlu şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Belə görkəmli simalardan biri də görkəmli ədib - şair, publisist, dramaturq, tərcüməçi, naşir və ictimai-siyasi xadim Hidayətdir.
Hidayət öz təbii gözəlliyi ilə seçilən Zəngəzur mahalının Mığrı rayonun Maralzəmi kəndində dünyaya göz açıb. Görünür, insanla təbiətin vəhdətindən xəbər verən bu yerlərin möcüzəli aurası Hidayətin də canına, qanına, sənətinin mayasına hopub, onun aydın zəkasına və təfəkkürünə qarışıb. Bunun nəticəsidir ki, "Zəngəzur" (poema-fraqmentlər) adlı silsiləsində Hidayət öz oxucusunda güclü emosional ovqat yarada bilir.
... Burda hər qarış torpaq,
Hər daş, hər iz, hər bulaq
Müqəddəsdir, uludur.
Hər cizgisi yerində,
Nə artıq şey, nə qüsur.
Bir söz: gözəllik yurdu
Zəngəzurdur, Zəngəzur.
Hidayətin ömür və yaradıcılıq yolunu üç mərhələyə bölmək olar: Zəngəzur, İrəvan və Bakı dövrü. Özünün dediyi kimi, "taleyinin yolu bu imiş". Bu mərhələlərin üçü də onun taleyində, həyatında nə qədər rəngarənglik yaratsa da, bütün varlığı ilə doğma yurduna bağlı olan Hidayətin yaradıcılığında bu gün də həsrət dolu kövrəkliklə xatırladığı Maralzəmi kəndi və Zəngəzur mühiti qırmızı bir xətt kimi keçir.
Sözsüz ki, Hidayətin bir şəxsiyyət kimi yetişməsində Zəngəzur mühiti də əsaslı rol oynayıb. Bu mühit şair təxəyyülü yeniyetmənin alovlu gənclik ehtirasına qol-qanad veribsə, İrəvan mühiti isə Hidayətin yaradıcılığının ideya-bədii və ictimai-siyasi cəhətdən zənginləşməsi ilə yanaşı, öz böyük potensialını bütöv şəkildə gerçəkləşdirməyə imkan yaradıb. İrəvan dövrü onun istər taleyində, istərsə də ədəbi-mədəni və ictimai fəaliyyətində tamamilə yeni bir mərhələ təşkil edir.
Ali məktəbi bitirdikdən sonra doğma kəndində müəllimlik fəaliyyətinə başlayan Hidayət 1966-cı ilin mart ayında İrəvanda Azərbaycan dilində yeganə mətbuat orqanı olan "Sovet Ermənistanı" qəzetində çalışmağa dəvət olunur. Çalışdığı bu mətbuat orqanında qısa zaman ərzində fərdi sənətkarlıq üslubu ilə qəzetə xeyli nəfəs genliyi, yeni forma və məzmun gətirməklə mövzu dairəsini genişləndirir. Qısa zamanda yüksək bacarığı və jurnalistik fəaliyyəti ilə İrəvan ədəbi-mədəni və ictimai mühitində tanınan Hidayət bu mətbuat orqanında məsul katib müavini vəzifəsinə irəli çəkilir. "Sovet Ermənistanı" qəzetində iki ildən bir az artıq çalışan Hidayət nəinki İrəvan ədəbi-mədəni mühitində, eləcə də azərbaycanlılar yaşayan bütün bölgələrdə tanınır. Sonra başqa bir sahədə məsul vəzifəyə - 16 illik fasilədən sonra 1966-cı ilin sonlarında yenidən bərpa edilən Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Azərbaycanlı Dövlət Dram Teatrına (1968-ci ilin iyun ayında) direktor təyin edildi. Bununla da İrəvanda Azərbaycan teatr sənəti yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Teatrı ağır vəziyyətdən çıxarmaq üçün Hidayət Bakıdan Tofiq Hüseynovu, Naxçıvandan Mübariz Əlixanoğlunu və Bakıdakı M.Əliyev adına İncəsənət İnstitutunu bitirmiş bir neçə istedadlı gənc aktyoru bu sənət ocağında çalışmağa dəvət etdi. Bu sənət ocağının yerli kadrlarla təmin edilməsi üçün 1969-cu ildə teatrın direktoru Hidayət müvafiq dövlət qurumlarının qarşısında İrəvan İncəsənət İnstitutunun nəzdində Azərbaycan şöbəsinin açılması məsələsini dəfələrlə qaldırmasına və bu istiqamətdə nə qədər mübarizə aparmasına baxmayaraq, erməni şovinist dairələri bu ideyanın gerçəkləşməsinə imkan vermədilər. Bütün bu çətinliklərə, problemlərə rəğmən Hidayətin bacarığı və milli iradəsi hesabına teatr fəaliyyətini inamla davam etdirirdi.
1970-ci illərdə teatr repertuarını zəngiləşdirərək, bir sıra uğurlara nail olmuş və özünün yaradıcılıq zirvəsinə ucalmışdı. Həmin illərdə teatr "Sənsiz", "Sevil", "Aydın", "Köhnə ilin son gecəsi", "Qaynana", "Əliqulu evlənir", "Solğun çiçəklər", "Ana ürəyi", "Yaşar", "Elbrus evlənir", "İkinci səs", "Sən nə üçün yaşayırsan?", "Əks-səda", "Hacı Qənbər", "Nəsrəddin", "Atayevlər ailəsi", "Arşın mal alan", "Toy kimindir?", "Məşədi İbad", "İmzalar içində", "Ulduz" və sair bu kimi onlarla əsəri tamaşaya qoymuşdu. Yeri gəldikcə teatr dünya dramaturgiyası klassiklərinin - A.Ostrovskinin, K.Qoldoninin, Şekspirin, Molyerin və başqalarının əsərlərinə də cəsarətlə müraciət edir və onları uğurla tamaşaya qoyurdu. Tamaşalardakı rolların aktyorlar tərəfindən yüksək məharətlə ifa edilməsi Azərbaycan teatrının həm nüfuzunun artmasına, həm də möhkəmlənməsinə çox böyük təsir göstərirdi. Tamaşaçılarda maraq oyatmaq və teatrın ahəngdar fəaliyyəti üçün yerli dramaturqların mövcudluğu da vacib şərtdir. Həmin dövrlərdə İrəvan mühitində isə ədəbiyyatşünaslığın bu sahəsi ilə məşğul olan 1-2 nəfər var idisə, onlardan birincisi Hidayət idi. Hidayət ədəbiyyatın bu janrında da öz qələmini sınamış, "Məhəbbət yaşayır hələ" pyesini yazmışdır. Bu pyes 1976-cı ildə İrəvanda milli teatrımızda tamaşaya qoyuldu. Həmin əsər Hidayətin ilk pyesi olduğu kimi, həm də o dövrdə İrəvan Azərbaycan Teatrında səhnəyə qoyulan ilk yerli dramaturq əsəri idi. Sonralar sənətkarın 1981-ci ildə "Məni qınamayın", 1982-ci ildə "Bu dünyanın adamları" və başqa dram əsərləri də İrəvan teatrının səhnəsində uğurla tamaşaya qoyuldu.
Teatr truppası Qərbi Azərbaycanda soydaşlarımız yaşayan bütün bölgələrə - Zəngibasar, Amasiya, Vedibasar, Basarkeçər, Allahverdi, Dilican və sair rayonlara, o cümlədən, azərbaycanlı məktəblərinə qastrollara gedərək, tamaşalar göstərirdi. Qərbi Azərbaycanda elə bir azərbaycanlı kəndi tapmaq olmazdı ki, teatr həmin bölgəyə qastrol səfəri etməsin. Bu, bir yandan azərbaycanlı əhali ilə bu sənət ocağının əlaqələrinin möhkəmlənməsinə xidmət edirdisə, digər tərəfdən yeni tamaşaçı kütləsinin teatra cəlb olunmasına və bədii cəhətdən sanballı əsərlərin tamaşaya qoyulmasına da müsbət təsir göstərirdi.
Hidayətin rəhbərlik etdiyi bu mütəşəkkil kollektiv yeri gəldikcə çox zəngin və rəngarəng repertuarı ilə Bakıya, Naxçıvana, Tiflisə, Borçalıya və azərbaycanlılar yaşayan digər bölgələrə qastrol səfərlərinə də gedirdi.
1968-84-cü illər ərzində Hidayətin təşəbbüsü və dəvəti ilə Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin görkəmli nümayəndələri - maestro Niyazi, Fikrət Əmirov, Emin Sabitoğlu, Mehdi Məmmədov, Şəmsi Bədəlbəyli, Nəsir Sadıqzadə, Ağakişi Kazımov, İsmayıl Dağıstanlı, Hökümə Qurbanova, Məlik Dadaşov, Leyla Bədirbəyli, Məmmədrza Şeyxzamanov, Zəroş Həmzəyeva və başqalarının qastrol səfərləri İrəvanın mədəni həyatında mühüm hadisəyə çevrilməklə yanaşı, həm də yerli aktyorların səhnə yaradıcılığına böyük təkan olurdu. Teatrın bu yüksəlişi və aktyorların səhnə yaradıcılığı haqqında məlumatlar həmin dövrdə İrəvanda, Bakıda və başqa yerlərdə nəşr edilən mətbuat orqanlarında işıqlandırılır, məqalə və resenziyalarda əksini tapırdı. Teatrın böyük uğurları ilə bağlı yuxarıda qeyd etdiyimiz fikirlər İrəvanda Azərbaycan dilində nəşr edilən yeganə mətbuat orqanı olan "Sovet Ermənistanı" qəzetində Hidayətin "Xoş arzularla", "Gənclik hərarəti, yaradıcılıq ehtirası", "Adi illərə bənzəmir", "Onun həyatı səhnədir" və bu kimi digər məqalələrdə, resenziyalarda da ifadə edilib.
Onun 1977-ci ildə İrəvanda nəşr etdirdiyi "Bir teatrın üç aktyoru" adlı kitabı da bu baxımdan əhəmiyyətlidir. Kitabda ömrünü İrəvanda milli teatrımızın möhkəmlənməsinə və inkişafına həsr etmiş üç sənət fədaisi - Məmmədbağır Qaraxanov, Abasqulu Tağıyev və Cəmil Əliyevin keçdiyi sənət yolundan və peşəkar səhnə yaradıcılığından bəhs edilir.
Əlbəttə ki, teatrın canlanması Azərbaycanın təcrübəli, peşəkar teatrları və görkəmli incəsənət xadimləri ilə sıx yaradıcılıq əlaqəsi qurması "Ermənistan"ın daşnak rəhbərliyini qıcıqlandırmaya bilməzdi. Çünki erməni şovinistləri teatrın nüfuzunun artmasını, nümunəvi və peşəkar teatr səviyyəsinə yüksəlməsini istəmirdilər. İrəvan Azərbaycan Teatrının 1968-1984-cü illəri əhatə edən dövrünü diqqətlə izlədikdə istər tamaşaların çoxluğu, istər mükəmməl yaradıcı kollektivə malik olması, istərsə də Bakıdan və müxtəlif yerlərdən görkəmli səhnə ustalarının teatra dəvət edilməsi, rejissorluq işinin kamilləşməsi cəhətdən seçilir. Bu sənət ocağı nəinki Cənubi Qafqazda, keçmiş İttifaq miqyasında tanınmış və nümunəvi teatrlar səviyyəsinə yüksəlmişdi. Teatrın bu böyük uğurlarını 1978-ci ildə 50 illik yubileyi münasibəti ilə keçmiş SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin, Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibləri - İmran Qasımovun, İshaq İbrahimovun, Cabir Novruzun, Hüseyn Abbaszadə və Elçin Əfəndiyevin, Xalq artisti İsmayıl Dağıstanlının, "Sovet Gürcüstanı" qəzetinin redaksiya heyətinin və digərlərinin ünvanladığı təbriklər bir daha təsdiq edirdi. Hətta bədxah ermənilər də yeganə milli sənət məbədimiz olan bu teatrın uğurlarını etiraf etmək məcburiyyətində qalırdılar. Erməni şovinizmi əhatəsində milli mədəniyyətimizin bu uğuru həm Hidayətin, həm də teatrın fədakar kollektivinin nailiyyəti idi. Bu sənət ocağının inkişafında, onun bütün Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların ruhi-mənəvi və mədəniyyət mərkəzinə çevrilməsində Hidayətin müstəsna rolu olmuşdu.
Hidayətin fəaliyyətinin İrəvan dövrü təkcə teatrın rəhbəri və bu sahədəki işlərilə məhdudlaşmır. O, İrəvanda Azərbaycan ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi mühitinin əsas ağırlığını öz çiyinlərində daşımışdı. Bu cəhətlər onun bütün fəaliyyətində də özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. O, teatra rəhbərlik etməklə yanaşı, həm də "Ermənistan" Yazıçılar İttifaqının Azərbaycan Ədəbiyyatı Şurasına rəhbərlik edir, eyni zamanda, İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan şöbəsində "XIX-XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" fənnindən dərs deyirdi. Onun bu yöndəki fəaliyyəti Qərbi Azərbaycandakı bütün bölgələrdə ədəbi prosesə müsbət təsir göstərmişdi. İsmixan Məmmədov, Tahir Talıblı, Firuz Kazımoğlu, Rəşid Əhmədov, Avtandil Məmmədov və başqa bu kimi gənc, istedadlı ədəbi simalar Azərbaycan Ədəbiyyatı Şurasının ətrafına toplaşmağa başlayır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan Ədəbiyyatı Şurası azərbaycanlı yazıçıların, şairlərin ədəbi yaradıcılığının inkişaf etdirilməsində və ictimaiyyətə təqdim olunmasında çox böyük rol oynamışdı. Hidayət sənətə dair fikir mübadiləsi etmək üçün mütəmadi şəkildə Azərbaycandan görkəmli ədəbiyyat xadimlərini, şair və yazıçıları - Mirzə İbrahimovu, Bəxtiyar Vahabzadəni, İsmayıl Şıxlını, Nəbi Xəzrini, Əli Vəliyevi, Xəlil Rza Ulutürkü, Nəriman Həsənzadəni, Yusif Səmədoğlunu, Qulu Xəlilovu, Cabir Novruzu, Abbas Abdullanı, İsa İsmayılzadəni, Mirvari Dilbazini, İmran Qasımovu, Əliağa Kürçaylını, Hüseyn Razini, Tofiq Mütəllibovu, Hüseyn Arifi, Ağa Laçınlını və başqalarını İrəvana dəvət edirdi.
Bu görüşlər İrəvanda Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinin canlanmasına böyük təsir göstərirdi. Azərbaycandan ziyalıların hər gəlişi nəinki İrəvan ədəbi ictimaiyyətində, sadə azərbaycanlılarda belə, böyük maraq doğurduğundan hər bir görüş böyük izdihama çevrilirdi. Bu cür ədəbi tədbirlərin keçirilməsi, peşəkar ziyalı mövqe ilə yaxından tanış olmaq İrəvanda yazıb-yaradan gənc ədəbi qüvvələrin yaradıcılıq istiqaməti və inkişafına da faydalı olurdu. Erməni şovinizminin arasıkəsilməz təzyiqlərinə baxmayaraq, İrəvanda Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatı Hidayət kimi qeyrətli ziyalıların sayəsində öz məcrasında davam və inkişaf edir, ədəbiyyatımız rəngarəng yüksək bədii səviyyəyə malik əsərlərlə zənginləşirdi. O dövrdə Hidayətin təşəbbüsü və cəhdləri sayəsində Qərbi Azərbaycandakı soydaşlarımızın əsərlərinin tematik planlara salınıb işıq üzü görməsi də ardıcıl şəkil alıb.
İrəvan dövrü Hidayət yaradıcılığının məhsuldar illəri olmaq baxımından da diqqəti cəlb edir. Bu illərdə onun "Məni qınamayın" (1970), "Məhəbbət qocalmır" (1973), "Bir az gözləyin məni" (1975), "Zirvə cığırı" (1971), "Bir teatrın üç aktyoru" (1977), "İrəvanda xal qalmadı" (1984), "Qaynaq" (1986) kitabları nəşr edilmişdi. Həmin kitablarda Hidayətin müxtəlif vaxtlarda qələmə aldığı şeirləri, nəsr və dram əsərləri, publisist yazıları çap olunmuşdu. Yeri gəlmişkən, Hidayətin ədəbi fəaliyyətini səciyyələndirən ən mühüm cəhətlərdən biri də budur ki, o, yaradıcılığında milli məhdudluq tanımır. İngilis, rus, island, şotland, gürcü, türk və başqa xalqların ədəbiyyatlarından dilimizə tərcümə etdiyi bədii nümunələr həm də onun ədəbi həyata miqyaslı yanaşdığını təsdiqləyir. Bu bədii tərcümələr bir tərəfdən azərbaycanlı oxucuları dünya ədəbiyyatı, mədəniyyəti ilə yaxından tanış etmək üçün nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb edirdisə, digər tərəfdən isə İrəvanda ədəbi prosesə müsbət təsir göstərirdi. Hidayətin U.S.Blant, M.Qonaşvili, S.Mixalkov, V.Şekspir, M.A.Ərsoy, N.F.Qısakürək və başqalarından etdiyi tərcümələr indi də öz bədii dəyərini və əhəmiyyətini itirməyib.
Qeyd edək ki, 1970-80-ci illərdə İrəvan ədəbi-mədəni mühitinin aparıcı simalarından olan görkəmli ictimai xadim, şair, dramaturq Hidayət həyatının, ədəbi fəaliyyətinin, yaradıcılığının, gəncliyinin ən qaynar çağlarını, ömrünün 18 ilini İrəvanda Azərbaycan ədəbi-mədəni, ictimai mühitinin inkişafına sərf edib. Yeri gəlmişkən, bir məqamı da vurğulayım ki, həmin illərdə İrəvanda Hidayətdən hündürboy adam, demək olar, yox imiş. Qərbi Azərbaycanın hansı nöqtəsindən baxılsa, Hidayət öz əzəmətli cüssəsi və işıqlı əməllərilə apaydın boy göstərirmiş. Bu isə həm də onun şəxsində erməni şovinizmi əhatəsində Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, mənəviyyatının, əbədi dəyərlərinin boy göstərməsi idi.
Hidayət 1984-cü ildə Bakıya köçsə də, bütün varlığı və səmimiyyəti ilə bağlandığı İrəvan-Qərbi Azərbaycan-Zəngəzur mühitini əsla unutmayıb. Sonrakı illərdə də o, İrəvandakı həmkarları və onların yaradıcılığı ilə, soydaşlarımızın mədəni-ictimai mühitilə yaxından maraqlanıb, İrəvanla sıx ədəbi yaradıcılıq əlaqələri saxlayıb. Soydaşlarımız xain düşmən tərəfindən oradan çıxarılana qədər Hidayət, imkan olduqca, Azərbaycanın görkəmli ədəbiyyat, incəsənət xadimləri - Cabir Novruz, Mirəli Seyidov, Cövdət Hacıyev, Bəkir Nəbiyev və başqaları ilə İrəvana səfər edib, vaxtilə oradakı Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitində şəxsi iştirakı ilə yandırılmış sənət çırağının sönməsinə imkan verməyib.
Cəlal ALLAHVERDİYEV
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
çap et