Sadəlikdə gözəlliyin Vahid nümunəsi - Məqalə

Ulu ustadı Məhəmməd Füzulidə olduğu kimi, böyük qəzəlxanımız Əliağa Vahidin də iki qisim qəzəli var: "sadədil zəriflər" və "kamil müdəqqiqlər" üçün. Hər kəs öz payını aparır Vahiddən.

Birinci tip qəzəllər sadə və anlaşıqlıdır, asan başa düşülür, onlarda ərəb-fars tərkibləri yoxdur, saf Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Bu qəzəllərin şərhə ehtiyacı olsa da, izaha ehtiyacı yoxdur. Bir-iki misal göstərək:

Öyünmə çox, gözəlim, çox da gözlərin qaradır.
Təbiətin işidir, gündə min gözəl yaradır,
Bu canı istə verim, özgə bir şeyim yoxdur.
Mən aşiqəm, nəyim olsa, mənimki aşkaradır...
Desəm qılınc qaşına, qorxuram dilim kəsilə,
Sözün düzü, nə bilim, bəlkə əyri ayparadır...

İndi də başqa qəzəldən beytlərə nəzər yetirək:

... Etməz, mələk olsa, bu qədər naz ilə qəmzə,
İnsaf elə barı, gözəlim, sən ki bəşərsən.
Naz ilə gələrkən qədəmin qoy gözüm üstə
Qoyma quru yer üstünə, birdən sürüşərsən.

Bu beytlərin yer aldığı qəzəl də tərtəmiz Azərbaycan türkcəsindədir.

Sözümüz qəribçiliyə salınmasın deyə onu da qeyd edək ki, ərəb-fars tərkibləri olan bəzi qəzəlləri də 1-ci tipdən hesab eləmək olar. Məsələn, "Demə Məcnuna dəli, bəlkə də Leyla dəlidir" mətləli qəzəli.

İkinci tip qəzəlləri isə başa düşmək üçün, necə deyərlər, bir az xüsusi savad tələb olunur. Klassik ədəbiyyatda işlənən frazaları bilmək fayda verər. Sufi terminləri lüğətinə bələdlik lap yaxşı olar. Ümumilikdə, Vahidin dili sadələşdirilmiş klassik qəzəl dilidir. Fikrimizi daha da aydınlaşdırmaq üçün Vahidin kəlmələr aləminə ötəri bir nəzər yetirək: gül, bülbül, güli-xəndan, bülbüli-şeyda, güli-rəna, yar, əğyar, dost, düşmən, mey, kaşanə, meyxanə, saqi, rind, zahid, piri muğan, xərabat, rindi-xərabati, qaragözlülər, pəriçöhrə, nigar, nazənin, dilbər, pəri, xosrovi-xuban, xubru, qönçədəhan, ahu baxışlı, şam, pərvanə, zülf, şanə, həlqeyi-zülf, aqil, pərişan, məst, sərməst, dəm, lül, badə, qədəh, əyaq, sağər, şakər, bica, cami-şərab, eşq, aşiq, can, canan, eşq əhli, zəncir, dəli, divanə, xəzan, gülüstan, gülzar, çəmənzar, binəva, bimehr, bivəfa, biganə, həngamə, ahəstə, peyvəstə, gənc, gəncinə, viranə, tuti, şəkəristan, gülşən və sair.
Sadəcə, yaddaşımıza əsasən yazdığımız bu ifadələr və daha yüzlərlə belə kəlmə olmadan Əliağa Vahid qəzəllərini təsəvvür etmək mümkün deyil. Göründüyü kimi, burada adi oxucu üçün anlaşılmayan məfhumlar da vardır. Buna baxmayaraq, Əliağa Vahidin şeirləri asanlıqla oxunur. Buna səbəb nədir? Səbəbin biri odur ki, Əliağa Vahid yüz illərlə qəzəl ədəbiyyatında işlənmiş, dəbdən düşsə də, öz əhəmiyyətini itirməmiş bu ifadələri müasir Azərbaycan poetik təfəkkürü alovunda bişirərək ona bir az da milli şirə qatır və bu sözlərə tamamilə yeni lətafət, təzə dad verir. 

El düşdü bütün heyrətə divanəliyimdən,
Sirrim demədim bir kəsə mərdanəliyimdən.

Xakəstəri eşqəm, mənə təhqir ilə baxma,
Min gənc çıxar zahirə viranəliyimdən.

Məcnun kimi mən barigəhi-eşqi bəyəndim,
Keçdim bu təmənna ilə şahanəliyimdən.

Hələlik burada dayanaq... Sıravi oxucu bir qəzəlin 2-ci beytinin dadını, duzunu lazımınca hiss edə bilirmi? Əlbəttə, yox.

Füzuliyə istinad edərək, şərti olaraq, Vahid qəzəlləri üçün də əsas götürdüyümüz bu bölgü haqqında fikirimizi yekunlaşdırırıq. Çünki Ə.Vahid qəzəliyyatının bu baxımdan tam təsnifatını vermək fikrində deyilik.
Vahidin qəzəllərinin xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, beytlərin birinci və ikinci misraları, eləcə də ümumən bütün beytlər arasında bağlılıq var. Məsələn, "əlinə" rədifli qəzəldə söhbət əvvəldən axıra qədər meydən gedir, heç bir yerdə dağınıqlığa, süniliyə yol verilmir. Hər şey təbiidir. Yarın badə götürməsinə səbəb olan saqi alqışlanır. Badənin xam adamlar üçün olmadığı qeyd olunur. Mey "ləli-girənmayə" kimi qiymətləndirilir və "cənnət açarı" hesab edilir. Onu "cahilü bədnam"lara verməmək tövsiyə edilir. Ömər Xəyyam xeyirlə və rəhmətlə yad olunur və sair.

Vaxtilə Məhəmməd Füzuli türkcə şeir-qəzəl yazmağın çətinliklərindən gileylənirdi. Vahidin xidmətlərindən biri də odur ki, XX əsrdə Azərbaycan türkcəsinin əruza dair imkanlarını olduqca məharətlə nümayiş etdirə bilmişdi.

Etiraf etmək lazımdır ki, bu cəhətdən Vahiddən əvvəl də, sonra da ona bənzər bir qəzəlxan olmayıb. Qəzəlin bütün klassik xüsusiyyətlərini saxlamaqla, olduqca sadə, başa düşülən, yadda qalan, doğma sözlərin çoxluq təşkil etdiyi, ən müxtəlif təbəqələrdən olan adamları öz cazibə dairəsində saxlayan Vahid kimi bir qəzəlxan yoxdur. Vahid ana dilimizin danışıq üslubundakı şeiriyyəti də çox ustalıqla qəzəllərində və digər əsərlərində nümayiş etdirib. Şairin qəzəllər divanında "necə oldu", "çıxsın getsin", "eşitdiyimə görə", "evdə qalıb", "yadımdan çıxdı", "ağlatdı məni", "heç kim bilməsin", "bəs nə deyim", "özü bilsin", "kim olar", "əcəb oldu", "inşallah", "hərdənbir", "bildinmi", "nə xəbər var" rədifli nümunələr şifahi nitqdə işlənən kəlmə və ifadələr əsasında yazılıb.



Klassik ifadə vasitələri işlətdikdə isə şairin olduqca dəqiq davrandığı aydın görünür. Vahid haqqında yazan mütəxəssislərin bu baxımdan ona heyrət etməsinin səbəbi qəzəl və digər məhəbbət şeirlərindəki sadəlikdə gözəllik nümunəsi olan saysız-hesabsız nümunələrdir. Bir misraya nəzər salaq:

Demədim dərdimi canana, yadımdan çıxdı...

Ədəbiyyat aləmində insan duyğularının, hiss və həyəcanlarının belə təbii və səmimi şəkildə təsvirinə çox nadir hallarda təsadüf edilir. Bir sıra beytlərə diqqət edək:

... Vahid, yenə Məcnunusan ol şuxun, eşitdim,
Biçarə, sənin də heç yox imiş əqlükamalın.

... Vahid, mənə çoxdan bu can ağırlıq edirdi,
Ey kaş onu da yarə verib, yüngül olaydım.

... Dedi ol yar mənə, dəftərimiz evdə qalıb,
Eşqə dair yazılan sözlərimiz evdə qalıb.

... Bir ov itirən ovcu kimi Vahidi gördüm,
Heyran dolanır çölləri, ceyran necə oldu?

... Mübtəlası olasan bir gülər üzlü gözəlin
Hər səhər küsdürəsən könlünü axşam alasan.

Vahid özündən əvvəlki ədəbizəmin üzərində yetişərək ucalmış bir sənətkardır. Məlumdur ki, Füzuli yaradıcılığının Əliağa Vahidə təsiri daha çox hiss olunur. Bu təsir bəzən açıq, bəzən də gizli şəkildə özünü büruzə verir. Sözün doğrusu, bu məsələni araşdırmaq o qədər də asan məsələ deyil və xüsusi tədqiqatın mövzusu ola bilər. Mətləbdən uzaqlaşmadan aşağıdakı iki beytə nəzər yetirmək istərdik:

Füzulidə:

Həvəsim badeyi-gülgünə o ümmid ilədir,
Ki olam məst, tutam daməni-dilbər küstax.

Vahiddə:

Canana ürək sirrini dəmsiz demək olmur,
Hal əhli cəsarətli olurmuş dəm olanda.

Burada Füzuli deyir ki, gül rəngli şəraba (meyə) o ümmid ilə həvəs göstərirəm ki, məst olam, yarın ətəyindən tutmaq küstaxlığını edə biləm. Füzulinin bu beyti başqa cürə də izah oluna bilər: Ona görə meyə həvəs edirəm ki, məst olam, yarımın küstax damənini tuta bilmək cəsarətim ola.

Əliağa Vahidin beytini isə izah etməyə ehtiyac yoxdur. O ki qaldı "dəm" sözünə, o, indinin özündə də bərk kefli mənasını verir. Bir az da ədəbi şəklə salsaq, "dəm" burada məstliyin çox yüksək səviyyədə olmasına işarədir. Burada Vahid deyilmiş sözü deyir, əslində. Yəni dediyi yeni fikir deyil, Füzulidən gəlmədir. Amma deyilmiş fikri Vahid yeni, deyilməmiş tərzdə ifadə edir.

Başqa nümunələrə baxaq:

Füzulidə:

Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var
Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var.

Vahiddə:

Vahid, məni sərdəftəri eşqiçrə yazıblar,
Məcnun sözü dillərdə bir əfsanə üçündür.

Füzulidə:

Gər dersə Füzuliki, gözəllərdə vəfa var,
Aldanma ki, şair sözü əlbəttə yalandır.

Vahiddə:

Vahid, hər şuxə inandımsa, vəfasız çıxdı,
Bu gözəllərlə mənim həşrdə divanım ola.

Füzulidə:

Canı canan diləmiş, verməmək olmaz ey dil
Nə niza eyləyəlim, ol nə sənindir nə mənim.

Vahiddə:

Can hanı məndə, məni eşqdir ancaq yaşadan
Onu canan mənə vermişdi, yenə qaytardım.

Bu beytlərdə də Füzuli təsiri sezilir. Ümumiyyətlə, Vahidin qəzəllərində təkcə məzmun cəhətdən deyil, forma və digər cəhətlərdən də Füzuliyə bağlılıq çoxdur.

Vahidin qəzəllərində çox zaman bir sözü belə dəyişməyin mümkünsüzlüyü nahaq yerə söylənilməyib və əsaslı fikirdir. Məsələn, aşağıdakı beytə nəzər salaq:

Fələyin qəddi bükülmüşsə, mən ondan qocayam,
Onda ki, yoxdu nə dünya, nə fələk - mən vardım.

Birinci misrada bükülmüşsə sözünə fikir verin. Burada əyilmişsə sözü də işə yarayardı. Ancaq əyilmə və bükülmə arasında fərqlər var. Qədd-qamət azacıq da əyilər, əyilib ikiqat da ola bilər. Bükülmə isə mənanı daha da qüvvətləndirir, əyilmənin qatbaqat olduğunu bildirir. Şair demək istəyir ki, fələk o qədər qocalıb, qəddi tamam bükülüb, buna baxmayaraq, yenə də mən ondan qocayam. Yaranış etibarı ilə fələkdən və dünyadan əvvəl olduğunu ifadə edir. Məsələ burasındadır ki, beytdə fələyin qəddindən söhbət gedir. Fələk - göylər deməkdir, asiman deməkdir. Fələklər də qat-qatdı, təbəqə təbəqədi, yəni əyilmiş deyil, əslində, bükülmüş vəziyyətdədir.

Cəsarətlə demək olar ki, Əliağa Vahidin yaradıcılığı ilə Azərbaycan qəzəli özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Əliağa Vahid müasir dövrdə bu janrın misilsiz örnəklərini yaradıb yadigar qoydu. Onun dil baxımından da zəngin materiallar təqdim edən yaradıcılığının dərindən araşdırılması Azərbaycan dilçiliyi üçün mühüm fayda verə bilər. Çünki Əliağa Vahid öz qəzəllərində Azərbaycan türkcəsinin misilsiz imkanlarını ustalıqla nümayiş etdirib. XX əsrdə ədəbiyyatımızın bir çox janrlarında ədəbi dilimizin inkişafı özünü aydın hiss etdirib. Qəzəl janrında isə bu nailiyyət məhz Əliağa Vahidə qismət olub.

Arif ORUCOV
Azərbaycan Texnologiya Universitetinin baş müəllimi
[email protected] 

Yazıdakı materiallar Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə çap olunub