"Ədəbi düşüncələr"in Azərbaycan dilindəki ilk nəşrinə yazdığım kiçik ön sözdə həmin kitabın mənim üçün tamamilə gözlənilməz bir hadisə olduğunu demişdim.
Dediklərimi təkrar etmək istəmirəm və yalnız bir cəhəti bir daha vurğulamağı lazım bilirəm ki, kitaba toplanmış ədəbi qeydlərdə - esseciklərdə oxucu yazıçılarla, bədii əsərlərlə, ədəbi hadisələrlə bağlı bir-birindən fərqli fikirlərə, fərqli müqayisələrə, bir-biri ilə üst-üstə düşməyən yanaşmalara, münasibətlərə, hətta bir-biri ilə zidd mülahizələrə rast gələ bilər və bu təbiidir, çünki söhbət müxtəlif vaxtlarda (müxtəlif onilliklərdə!) yazılmış yazılardan gedir.
Bədii zövq də, dünyagörüşü və düşüncələr də, aydın məsələdir ki, zamana bağlıdır və hər hansı bir kitab haqqında, yazıçı haqqında 25 yaşında, 45 yaşında, 65 yaşında yazdıqların, bu əsərlərə və müəlliflərə münasibətin - dinamik bir şeydir, dəyişir, başqalaşır.
Ancaq güman edirəm ki, dəyişməyənlər daha çox olur.
Koronavirusla bağlı uzunmüddətli "Evdə qal" kampaniyasından istifadə edərək, mən yenə (neçənci dəfə?!) səliqəsiz, qatmaqarışıq arxivimi səliqə-sahmana salmaq istədim və bu zaman yenidən yadımdan çıxmış cürbəcür yazılar, o cümlədən də, ədəbiyyatla bağlı qeydlər ortaya çıxdı.
Oxuduğum kitablar, əsərlər haqqında qısaca qeydlər yazmaq ilk gənclik çağlarımdan etibarən mənim vərdişim idi (elə indi də davam edir) və bunlar mənim bilavasitə təəssüratlarımdır, özüm üçün qeyd etdiyim fikirlər, qənaətlərdir.
Mən bunların haçansa çap olunacağını düşünməzdim.
Əslində, bunlar yazıçının qeydləri yox, oxucunun qeydləridir.
Bu qeydlərin də bəziləri gənclik illərində, bəziləri aradan keçən onilliklərdə yazılıb və onların başlıqlarını isə mən sonradan - çapa hazırlayanda yazmışam.
Bunu da deyim ki, "Ədəbi düşüncələr" tam şəkildə, yəni bu yeni əlavələrlə birlikdə Azərbaycan Tərcümə Mərkəzində nəşrə hazırlanır.
Birinci nəşrdən isə artıq 18 il keçib və o zaman "Ədəbi düşüncələr" oxucuların, mətbuatın diqqətini cəlb etdi, bir çox məqalələr yazıldı, müzakirələr keçirildi.
Həmin birinci nəşrin tarixçəsi isə belə oldu ki, "Ədəbi düşüncələr"i mətbuatda oxumuş rəhmətlik Vaqif İbrahimoğlu (bizim məşhur teatr xadimimiz və rejissorumuz) mənimlə söhbət əsnasında: "- Mütləq kitab kimi hazırlamaq lazımdır" - dedi və kitab nəşr olunandan sonra o, özü də bu kitabı mükəmməl bir səriştə ilə rus dilinə tərcümə etdi - Vaqif çox mütaliəli, geniş dünyagörüşlü bir sənətkar idi.
Tərcümə etdiyini isə yalnız tərcümə qurtarandan sonra mənə dedi.
"Ədəbi düşüncələr" Vaqifin tərcüməsində Bakı, eləcə də Moskva mətbuatında (o cümlədən, "Literaturnaya qazeta"da) çap edildi, kitab kimi nəşr olundu və aradan keçən bu illər ərzində isə başqa dillərə də çevrildi.
...O ki qaldı mənim arxivimə, yenə də eləcə səliqəsiz qaldı.
8 iyul 2020
Bilgəh
ROMAN YAŞAYACAQ, YOXSA YOX?
Bu gün mən bildiyim dərəcədə dünya ədəbi prosesinin əsas mövzularından biri budur ki, roman janrı XXI əsrə gedib çatacaqmı və ümumiyyətlə, bu janr yaşayacaq, ya yox?
"İnostrannaya literatura"nın təzə nömrəsinə baxıram: bu mövzuda konfranslar keçirilir, müxtəlif fikirlər söylənir, bu suala "hə" deyənlər də var, "yox" deyənlər də.
Apuleyin romanı yadıma düşür.
Antik roman "Qızıl eşşək"in timsalında zirvəyə qalxdı və ondan sonra uzun müddət boyunca bu janrdan səs gəlmədi (hər halda, mən "eşitməmişəm"), nəhayət, cəhdlər başladı, nümunələr yarandı və "Don Kixot" meydana çıxdı.
"Don Kixot"dan sonra isə bu günə qədər möhtəşəm romanlar yaranır.
Mövzular dəyişdi, yeni-yeni mərhələlər, cərəyanlar yarandı və s.
Ancaq "Qızıl eşşək"in bədii mətn kimi strukturu, arxitektonikası necə varıydısa, aşağı-yuxarı eləcə də qalıb, yəni bünövrədir.
Bunları yazıram, indi də Mirzə Əbdürrəhim Talıbovun "Kitab yüklü eşşək"* əsəri yadıma düşür.
Bu romanların arasında iki min ildən artıq uzun bir tarixi məsafə var, ancaq müqayisədə demək olar ki, "Qızıl eşşək" köhnəlib, primitiv görünür?
Yox, əksinədir və yəqin belə bir müqayisə, ümumiyyətlə, düzgün də deyil.
Yəni dediyim odur ki, ədəbiyyatın (indiki halda romanın) yolu gələcəyə pauzalarla gedir və bu pauzaların müddətindən asılı olmayaraq o yol davam edir.
Yəqin, beləcə də davam edəcək.
___________________
* Bizim ədəbiyyatşünaslığımız indi belə hesab edir ki, bu romanın əsl müəllifi Pol de Kokdur. Ola bilsin ki, belədir. P. de Kokun əsərləri XIX əsrdə Rusiyada çox populyar idi, hətta rus ədəbiyyatşünaslığı belə hesab edir ki, F.Dostoyevski "Əbədi ər" povestinin süjetini onun "Ər, arvad və məşuq" romanından götürüb.
MOTL VƏ MƏHƏLLƏ UŞAQLARI
"Motl adlı oğlan"ı oxuduqca mənim də Motl kimi 9-10 yaşım olan zaman Mirzə Fətəli küçəsindəki məhəllə dostlarım yadıma düşürdü.
Yəhudi Motl ilə o azərbaycanlı məhəllə uşaqları arasında çox sıx bir doğmalıq var.
Bu doğmalıq haradan yaranır?
Şolom Aleyxemin təsvir etdiyi tipik yəhudi mühiti ilə Bakıdakı "yuxarı məhəllə" uşaqlarının yaşadığı mühit tamam fərqlidir.
Ancaq niyə Oliverdə, yaxud Qavroşda* nə qədər təsirli olsalar da, belə bir doğmalıq hiss olunmur?
Bəlkə, Motl mühitinin də kökləri isti Şərqlə, Cənubla bağlıdır, buna görə belədir?
___________________
* Dikkensin və Hüqonun qəhrəmanları.
AŞIQ QƏRİBİN QOŞMASI
Bizim ədəbiyyatşünaslığımız Aşıq Qəribi "sufi-dərviş dünyagörüşünün daşıyıcısı" kimi təqdim edir.
Bu gözəl qoşmaya (ancaq onu da deyim ki, son bənddəki "heykəl" məsələsini başa düşə bilmədim) fikir verin:
Məni oda salan gözəl Sənəmi,
Sevsəm öldürərlər, sevməsəm ölləm.
Ürəyimi yaxan gizli dərdimi
Desəm öldürərlər, deməsəm ölləm.
Qurban olum yarın qəddü boyuna,
Görən kimsə valeh olur muyuna.
Hərdən xəlvət gedib onun kuyuna
Varsam öldürərlər, varmasam ölləm.
Gəlin, qulaq verin yarın oynuna,
Qızıl, gövhər heykəl salıb boynuna.
Mən Qəribəm, Şahsənəmin qoynuna
Girsəm öldürərlər, girməsəm ölləm.
Bu necə "sufi-dərviş dünyagörüşüdür"?
"TÜTÇEVA SAKİTCƏ XOŞUMA GƏLMƏYƏ BAŞLAYIR"
Lev Tolstoyun gündəliyində F.Tütçev və onun evi (məşhur qələm sahiblərinin tez-tez yığışdığı yer idi), ailəsi barədə xeyli qeydlər var.
Məsələ yalnız onda deyildi ki, Tolstoy bu şairin poeziyasını yüksək qiymətləndirirdi, bununla bərabər, başqa bir səbəb də var idi: Tütçevin qızı Yekaterina onun diqqətini cəlb etmişdi.
1857-ci ilin son günündə 29 yaşlı Tolstoy gündəliyində bu qız barədə yazır:
"Tütçeva sakitcə (!- E.) xoşuma gəlməyə başlayır."
Yekaterina Tütçeva rus kübar cəmiyyətindəki gənc qızların əksəriyyətindən fərqli olaraq, geniş mütaliəsi və dünyagörüşü ilə seçilirdi və yəqin, Tolstoy diqqətinin səbəblərindən biri, hətta mənə elə gəlir ki, birincisi elə bu cəhət olub.
Bu "sakitcə" başlanğıc get-gedə sevgiyə çevrilir, ancaq mən F.Tütçevin böyük qızı Annanın bacısına məktublarını oxuyandan sonra belə başa düşdüm ki, Yekaterina bu sevgiyə biganə yanaşıb.
Anna məktubunda Tolstoyu yaraşıqlı bir kişi kimi tərifləyir və yazır:
"Başa düşmürəm, belə bir kişi sevirsə, ona necə müqavimət göstərmək olar? Mən çox arzu edərdim ki, belə bir kürəkənimiz olsun. Mən səndən xahiş edirəm, çalış onu sevəsən (!- E.)"
Ancaq görünür, bu çağırışdan bir şey çıxmayıb.
Tolstoy gündəliyində yazır:
"Mən Tütçevaya doğru həqiqi bir sevgi ilə gedirdim. Soyuqdur, cılızdır, aristokratikdir".
Belə bir aristokratiklik yəqin ki, Tolstoy üçün meşşanlığın o biri üzü idi.
Gündəlikləri oxuduqca, fikirləşirəm ki, bəlkə də bu sözlər Tolstoy üçün təhtəlşüur bir təskinlikdir? Ola bilər.
Ancaq o, bir müddətdən sonra daha kəskin yazır: "Mən ağılsız olmuşam. Tütçeva bilmərrə xoşuma gəlmir".
Mən ona görə "Gündəliklər"dəki Tolstoy - Tütçeva xəttini xüsusi izlədim ki, bu, Tolstoyu Sofya Andreyevna Bersə aparan yoldakı epizodlardan (Tolstoy epizodlarından!) biridir.
Belə bir fikir də var ki, Yekaterina Tütçeva xarakter etibarilə Anna Kareninanın prototiplərindən biridir.
UNUTDURULANLAR QAYIDIR
1920-ci illərin əvvəllərində, Sovet İttifaqında sosrealizm hələ güc toplamaqla məşğul olduğu bir vaxtda, bolşevik terrorunun, aclığın, kriminal mühitin, ideoloji məcburiyyətin tüğyan etdiyi bir dövrdə ədəbiyyat, elə bil, çırpına-çırpına çıxış yolu axtarırdı, xüsusən Moskvada cürbəcür cərəyanlar - futurizm, akmeizm, kubofuturizm, konstruktivizm, imajinizm, simvolizm və s. ortaya çıxırdı (doğrusu, mən bunları axıra qədər öyrənib qurtara bilmədim) və bütün bu "izm"lər öz qruplaşmasını yaradırdı, bu qruplar da çox zaman bir-biri ilə mübarizə aparır, bir-birinə hücum çəkirdi.
Bu "izm" nümayəndələrindən kimlərsə ədəbiyyatda özünə yer tutdu, yaşadı, bir çoxu unudulub əbədi olaraq keçmişdə qaldı, ancaq bir qisim də oldu ki, artıq güclənərək hakim ideolojinin bir hissəsinə çevrilmiş sosrealizm onları unutdurmağa çalışdı və onilliklər boyu unutdurdu da.
Ancaq onlar yenidən ədəbiyyata qayıdır.
Onları qaytaran Qorbaçov "yenidənqurması" deyil, istedaddır.
İstedad imkan tapdısa, asfaltı deşib çıxan cücərti kimi öz bədii ifadəsini işıq üzünə çıxaracaq və o imkanın, sadəcə, geci-tezi var, çünki mütləqdir.
Bu cür "qayıdanlardan" biri də Anatoli Mariyenqofdur, onun "Tsiniklər" və "Mənim əsrim" romanları bir kitabda nəşr edilib.*
"Tsiniklər" barədə əvvəllər də eşitmişdim və "Mənim əsrim"i deyə bilmərəm, ancaq bu əsər, məncə, XX əsr rus ədəbiyyatının yaxşı romanları sırasındadır. Həm forması yeni, maraqlı və uğurludur, həm də xoşuma o gəldi ki, dediyim həmin mürəkkəb dövr "göz yaşları" ilə yox, pafosdan, ritorikadan uzaq sadə və iddiasız bir bədiiliklə qələmə alınıb.
Yəqin, elə buna görə də Platonovun "Özül yeri" ("Kotlavan") yadıma düşdü və ümumiyyətlə, Mariyenqofla Platonov arasında bir yaxınlıq var.
20-ci illərdə ən populyar və ən çox tənqid olunan və Mariyenqof kimi sosrealizmin "unutdurduğu" yazıçılardan biri də Panteleymon Romanovdur.
Əlamətdar bir paradoksdur ki, sosrealizmin tənqidi, çox zaman yaxşı bir əsərdən xəbər verir və sosrealizm hansı bir yazıçının üstünə düşür, onu atəşə tutursa, həmin yazıçı bir o qədər də məşhurlaşır, maraq doğurur.
"Voprosı literaturı"da oxuyuram ki, Mayakovski bir şeirində lağla yazıbmış: Panteleymonu 2-ci Romanovla (yəni II Nikolayla) səhv salmayın.
Cildlərində axtarıb, o şeiri tapdım - Mayakovski özünə xas olan müstəqimlik və sərtlik ilə Romanovu ələ salır.
Ancaq Romanovun hekayələrini oxuduqca, belə başa düşürəm ki, onun istedadı da məşhurluğuna layiq olub.
Ölkədə siyasi ovqat dəyişməyə başlayan kimi, istedadı onu yenidən rus ədəbiyyatına qaytarıb və 51 il bundan qabaq vəfat etmiş bu yazıçının satirası, elə bil, bu gün də səninlə Qoqolun, Çexovun varisi kimi danışır. Bu qədər müasirdir.
__________________
* 1988-ci ildə.
"MARİYA STÜART"LAR
Sveyq "Mariya Stüart"da yazır ki, "dostları xoşbəxtlik gətirir, bədbəxtlik isə onları sınayır".
Məncə, bu sözlər əsərin epiqrafı ola bilərdi.
Xoşbəxtlik (hakimiyyət, məhəbbət) və sonu eşafotla bitən bədbəxtlik - bunlar, elə bil, Mariya Stüart taleyinin qoşa qanadlarıdır və Sveq mürəkkəb xislətli, sevən və sevilmək, taxt-tac sahibi olmaq istəyən bu qadının daxili aləmini - hisslərini həmişəki kimi yüksək ixtisaslı bir psixoloq kimi təhlil edir.
Bu təhlil birinci səhifədən sonuncu səhifəyəcən elə bir yüksək zövqlü bədiiliklə aparılır ki, elə bil, proza yox, poeziya oxuyursan və o zövq sözünü də ona görə yazıram ki, bu poeziyada sentimental melodramlıq, "nakam məhəbbət gözyaşları" yoxdur, Sveqin bədii zövqü bu mühüm qırmızı xətti keçməyib.
Şillerin "Mariya Stüart"ı yadıma düşür.
Bu pyes bioqrafik əsər yox, əslində, bir məhəbbət dastanıdır və buradakı Mariya tarixilik baxımından tamam şərti surətdir, elə bil (mən də çox şərti yazıram), intihar etmiş Mortimer Romeo (Məcnun), eşefota qaldırılmış Mariya isə Cülyettadır (Leylidir).
Ancaq burada da Şiller romantikasının pafosu süni səslənmir, çünki həmin romantika bu pafosu doğruldur.
İNTUİSİYA VƏ RUH
Bu gün axşam atamla söhbət gəlib çıxdı Dostoyevskiyə və yenə də bununla bitdi ki: " - Sən onu bir də oxu".
İntuisiya da deyir ki, Dostoyevskini təzədən oxumaq lazımdır.
Ruh (!) isə hər dəfə bir bəhanə tapıb, sonraya saxlayır.
OLENİN - NEXLYUDOV - BEZUXOV
Rus ədəbiyyatşünaslığı Oleninlə* Tolstoyu müqayisə edir, hətta eyniləşdirir.
Ancaq mənə elə gəlir ki, Oleninin daxilindəki Qafqaz təbəddülatı yazılma tarixlərində xronoloji ziqzaq edərək, onu Pyer Bezuxova** çevirməyə başlayır və bu çevriliş Nexlyudovdan*** keçərək Pyerdə tamamlanır.
_____________________
* "Kazaklar"ın qəhrəmanı.
** "Hərb və sülh"ün qəhrəmanlarından biri.
*** "Dirilmə"nin qəhrəmanlarından biri.
POLONİ VƏ HAMLET
Siyavuş Polonini yaxşı oynayır* və mənim üçün Poloninin taleyi Hamletin taleyindən az təsirli deyil.
Poloni Laerti yola salanda, ona dediyi sözlər, elə bil ki, yaşamaq haqqında bir məramnamədir, ancaq bu məramnamə Paloninin özünü ucuz bir ölümdən xilas edə bilmədi.
Tolstoy nəhəngdir, buna söz yox, ancaq bu nəhənglik ona mane olmur ki, "Hamlet"i "kobud, mənəviyyatsız, bayağı və mənasız" hesab etsin və Şekspir dili "saxta-sentimental bir dildir" (orijinalı daha kəskin səslənir: "Şekspirovskiy falğşivo-sentimentalğnıy əzık" ) desin.
Bu yerdə "böyük adamların səhvi də böyük olur" fikri belə, köməyə gəlmir.
Mənim üçün Hamlet də Mona Liza** kimi içi sirlə dolu bir obrazdır.
Bəlkə hissə qapılıram? Bilmirəm... Hər halda, mənimçün belədir.
______________
* Söhbət "Hamlet" tamaşasında (2002-ci il, AMDT) rəhmətlik Siyavuş Aslanın ifasından gedir.
** Da Vinçinin "Cokonda"sı nəzərdə tutulur.
ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞIMIZIN UNİKAL HADİSƏSİ
Firudin bəy Köçərli "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ndə bu tarixi Vaqiflə başlayırdı və Vaqifi "bizim ədəbiyyatımızın banisi və müəssisi" hesab edirdi.
Adolf Berjenin rus şərqşünaslığında nə qədər yaşayacağını deyə bilmərəm, ancaq Azərbaycan dilində ilk dəfə nəşr olunmuş kitabın - "Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına..." məcmuəsinin sayəsində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı yaşadıqca, onun da adı çəkiləcək.
Berje də "əşari-şüərai-Azərbaycan"ı "əşari-Vaqif"lə başlayır.
XIX əsr təzkirəçilərimiz də hazırladıqları (ədəbiyyat tariximiz üçün maraqlı və qiymətli olan!) məcmuələrdə Vaqif, Vidadi, Zakirdən uzağa getmirdilər, misal üçün, Mirzə Yusif Qarabağinin tərtib etdiyi "Məcmueyi-Vaqif və müasirini-digər" xarakterik bir nümunədir.
Vaqifdən əvvəlki dövr klassik ədəbiyyatımızın tarixini 1920-ci illərdən etibarən bizim böyük (və kiçik!) ədəbiyyatşünaslarımız yaratmağa başladı. Bu baxımdan müharibədən sonrakı onilliklərdə ədəbiyyatşünaslığımız Cənubdan gəlmiş və Şimalda formalaşmış Qulamhüseyn Beqdelinin, Qafar Kəndlinin, Balaş Azəroğlunun, Həmid Məmmədzadənin, Mirzə Abbaslının (Pürabbasın), Mirəli Manafinin, Əbülfəz Hüseyninin, Qasım Cahaninin, Feyruz Dadrəsin (mən hələ şəxsən tanıdıqlarımı yazıram) simasında enerjili və səriştəli ədəbiyyatşünaslar nəslini (əslində zümrəsini) qazanmış oldu.
Onların Xaqanidən, Nizamidən (hətta daha əvvəlki dövrlərdən) üzü bu tərəfə - XX əsrin əvvəllərinədək apardıqları (birinin az, o birinin çox dərəcədə) effektli tədqiqatların klassik ədəbiyyatımızın tam şəkildə öyrənilməsi və tanıdılmasında çox mühüm rol oynadığı mənim üçün tamam aşkar bir məsələdir.
21 Azərdən sonra Şimala köçmüş bu qələm sahiblərinin 35-40 ildə gördükləri işi ədəbiyyatşünaslığımız yəqin ki, bundan xeyli artıq bir müddətə görəcəkdi.
Dediyim həmin effektin səbəbi - onların mükəmməl fars dili (bəzilərində eyni zamanda ərəb dili), klassik Şərq ədəbiyyatının (ilk növbədə poeziyasının) bədii-estetik spesifikasına da, fəlsəfəsinə də bələd olmaları, dəqiq elmi müəyyənləşdirmə və təqdim etmə bacarığı və marağı idi.
Bütün bu cəhətləri əyani şəkildə görmək üçün, misal olaraq, elə yalnız Qafar Kəndlinin "Xaqani Şirvani. Həyatı, dövrü və mühiti" (Bakı, Elm, 1988.) adlı fundomental monoqrafiyasını oxumaq kifayətdir.
Monoqrafiyanın adının ehtiva etdiyi miqyas çox genişdir, çox şey vəd edir, çox iddialıdır və oxuduqca elmi dolğunluq və faktoloji zənginlik, Xaqani poeziyasının bədii-estetik xüsusiyyətləri, bu poeziyanın klassik ümumşərq poeziyasındakı yeri, epoxal bir dövrün və mühitin tədqiqi və təhlili - bütün bunlar həmin iddianı tam şəkildə doğruldur, burada iddia ilə elmi imkanlar arasında üzvi vəhdət var. Müəllif monoqrafiyaya 1573 (!) şərh və qeydlər yazıb və elə bunun özü ayrıca bir kitabdır.
Bir sözlə, Cənubdan gəlmiş bu qələm sahiblərinin tədqiqatlarındakı həmin cəhətlər onların güclü milli hissiyyatları ilə üst-üstə düşmüşdü və onlar nəhəng bir irs qoyub getdilər.
SİRRİ-XUDA
Yazıçı psixologiyası və fantaziyası, əlbəttə, bir sirri-xudadır və qəribəliklərlə doludur.
"Voprosı literaturı" "Fantastik ədəbiyyat və müasirlik" mövzusunda dəyirmi stol keçirmək istəyir. Mənə də məktub göndəriblər.*
Fantastik ədəbiyyatı mən xoşlamıram ("Görünməz adam"dan** başqa), uşaq vaxtı da Jül Vernin üç-dörd romanını oxumuşam, vəssalam. Müasir fantastikadan isə demək olar ki, heç nə oxumamışam, yalnız bu yaxınlarda Tarkovskinin filmindən sonra Lemin "Solyaris"ini oxudum..
O da yaxşı yadımdadı ki, "Mixail Stroqov"u "Kapitan Qrantın uşaqları"ından, "On beş yaşlı kapitan"dan artıq bir maraqla oxumuşdum. Dümavari yazılmış bir macəra romanıdır, yəqin ona görə.
Bu romanı təzədən vərəqlədim.
İndi fikirləşirəm ki, bildiyim dərəcədə Jül Vernin Rusiya ilə xüsusi bir əlaqəsi yox idi, ancaq Fransada yaşaya-yaşaya, Napoleonun sayəsində bu ölkədə patriotluq, milli qəhrəmanlıq romantikasının hökm sürdüyü bir vaxtda, dediyim kimi, Düma stilində yazılmış bu romanının qəhrəmanı nə üçün fransız deyil, rusdur?
15 yaşında ayı öldürən, cani-dildən Rusiya imperiyasına xidmət edən, igidliyi, cəsarəti, sədaqəti ilə Dartanyanı*** xatırladan Mixail Stroqovun başına gələn macəralar Fransada yox, Rusiyada baş verir və Stroqov vətən xaini Oqaryovdan Rus imperiyasının intiqamını alır.
Nə üçün?
Bu sualların cavabı - dediyim həmin sirri-xudadır.
______________________
* Məktubdan məlum olur ki, söhbət 1985-ci ildən gedir.
** H.Uellsin romanı.
*** "Üç muşketyor"un qəhrəmanı.
XARAKTER VƏ ŞEKSPİR
NN-in* kitabını vərəqləyirəm, məqalələrdə bir neçə dəfə bəhs etdiyi romanların qəhrəmanlarında "xarakterin inkişaf etmədiyini" yazır və bunu əsərin çatışmazlığı hesab edir.
Hər bir əsərdə "xarakterin inkişafı"nı axtarmaq və əsərin qiymətini bununla müəyyənləşdirmək nə dərəcədə doğru bir yoldur?
Çılğın bir xislətə malik Hamlet başlanğıcda kim idisə, ölənə qədər də həmin adam olaraq qalmamışdı?
Otellonun xarakterində hansı inkişaf var? İlk dəfə gördüyümüz Otello ilə Dezdemonadan sonrakı Otellonun xarakterində nə dəyişib? Dezdemonanı sevən xoşbəxt Otello ilə yalana uyaraq faciə törətmiş və özü də bu faciənin qurbanı olmuş bədbəxt Otello arasında heç bir fərq yoxdur, eyni xarakterdir.
Hətta ziddiyyətlər və tərəddüdlər burulğanında, amansız bir gerçəkliklə üz-üzə dayanmış Şekspir Riçardlarının, yaxud IV Henrinin də xarakterində hansı dəyişiklikdən söhbət gedə bilər?
___________________
* Rəhmətə getmiş bu tənqidçinin adını saxlamağı lazım bilmədim.
TÜRK DRAMATURGİYASI HAQQINDA
Mənim üçün müasir türk dramaturgiyasında Əziz Nesinin dramaturgiyası Haldun Tanerin də, Orxan Kamal, Necati Cumalı, Rəcəb Bilginərin də dramaturgiyasından irəlidir.
Və mənə görə bunun səbəbi onun dramaturji qələminin təbiiliyində və səmimiliyində, ən əsası isə iddiasızlığındadır.
Nazim Hikmətin dramaturgiyası isə poeziyasına çox uduzur və onun əsas pyeslərində siyasi mövqenin ifadəsi bədiiliyi açıq-aşkar üstələyir.
çap et