Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində vətəndaş cəmiyyəti institutlarının əvəzolunmaz qüvvəsi olan qeyri-hökumət təşkilatlarının yerinə və rolu danılmazdır. Lakin buna nəzər salmazdan əvvəl sistemin mahiyyətinin bəzi aspektlərinə toxunmaq məqsədə müvafiq olar. Məlum olduğu kimi, sistem, onu təşkil edən komponentlərin müəyyən bir qaydada düzülməsidir. Beynəlxalq münasibətlər sistemi müəyyən qayda ilə düzülmüş, birində baş verən dəyişikliyin digərinə mütləq şəkildə təsir edəcəyi komponentlərin məcmusudur. Tanınmış mütəxəssis Oran Yanq beynəlxalq münasibətlər sistemini aralarında mütəmadi əlaqələr olan, ortaq xarakterlərə malik və birində baş verən dəyişikliyin digərlərinə təsir etdiyi dəyişkən elementlər toplusu olaraq göstərib. Yanqa görə, beynəlxalq münasibətlər sistemini digər sistemlərdən fərqləndirən əsas cəhət ondan ibarətdir ki, o əsasən, müəyyən sərhədləri ilə bir-birindən ayrılan və bir-biri ilə mütəmadi əlaqələr quran dövlətlərin formalaşdırdığı bir bütövdür.
Morton Kaplan beynəlxalq münasibətlər tarixində beş sistemin formalaşdığını müəyyənləşdirərək bu sistemlərin əsas xarakterini verib:
Beynəlxalq münasibətlərin formalaşmasından başlayaraq 1648-ci ilə, Vestfal sülhünə qədər olan dövrü əhatə edən sistem beynəlxalq münasibətlər tarixində ilk sistem olub. Bu sistemi formalaşdıran yeganə komponent məhz dövlətlərdir. Sistemin xarakterini Kaplan daha çox anarxik olaraq görüb və sistemi saxlayan yeganə ünsürün dövlətlərin gücə çatmaq arzusu və daha çox hərbi potensial uğrunda apardığı mübarizə olduğunu iddia edib. Vestfal sülhü ilə beynəlxalq münasibətlərdə ikinci sistem formalaşıb. Bu sistemi Kaplan güc balansı sistemi adlandırır. Bunun əsas səbəbi, sistemi saxlayan amilin məhz Avropa dövlətlərinin aralarında mövcud olan güc tarazlığının olması olmuşdur. Belə ki, bu sistemdə heç bir Avropa dövləti güc balansının və deməli sistemin pozulmasında maraqlı deyildi. Bu sistemin də əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarət idi ki, burada da sistemi təşkil edən yeganə komponent dövlət idi; Üçüncü sistem Birinci Dünya Müharibəsi ilə formalaşan Versal-Vaşinqton sistemidir. Bu sistemdə əvvəlkilərdən fərqli olaraq artıq yeni komponentlər əlavə olundu ki, bunların da arasında beynəlxalq təşkilatlarla paralel olaraq beynəlxalq QHT-lər də var idi. Məhz Versal-Vaşinqton sistemindən başlayaraq QHT-lərin beynəlxalq münasibətlər sisteminə daxil olması və sistemə təsir imkanına sahib olması Kaplan tərəfindən qəbul olunub; Beynəlxalq münasibətlər sistemində dördüncü sistem ikiqütblü sistem olub ki, bu sistem Avropa mərkəzli sistemlərin ilk dəfə ümumdünya sistemi ilə əvəz olunması ilə də xarakterizə olunur.
QHT-lərin beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakı bu sistemdə də davam etmiş və güclənib; Nəhayət sonuncu sistem ikiqütblü sistemi formalaşdıran qütblərdən birinin - Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yaranan və bugün də müvcud olan sistemdir ki, bu sistemin xarakteri ilə bağlı qəti bir söz demək çətindir. Daha çox təkqütblü sistemin klasifikasiyasına uyğun gələn bu sistemin xarakterində çoxqütblülüyün də kifayət qədər elementlərinin olması bizi qəti bir fikir söyləməkdən çəkindirir. Lakin bu sistemlə bağlı onu deyə bilərik ki, QHT-lərin rolu və yeri bu sistemdə xüsusilə böyüyərək, sistem daxilində QHT-lərin çəkisi hiss ediləcək dərəcədə artıb.
Beləliklə, göründüyü kimi iyirminci əsrin əvvəllərindən etibarən beynəlxalq münasibətlərdə baş verən hadisələr sistemdə köklü dəyişikliklərin əsasını qoydu. Belə ki, Birinci Dünya Müharibəsi ilə başlayan yeni dövr ilk növbədə Vestfal sülhü ilə əsası qoyulan sistemin iştirakçılarının tərkibini dəyişdirdi və yeni- Versal-Vaşinqton sistemi iştirakçıların siyahısına dövlətdən kənar qurumları, QHT-ləri də daxil etdi.
Doğrudur, beynəlxalq münasibətləri tədqiq edən müxtəlif alimlər sistemin iştirakçılarının tərkibi ilə bağlı vahid mövqeyə malik deyil. Başqa sözlə, beynəlxalq münasibətlərə prinsipial yanaşmaları müəyyən edən və beynəlxalq münasibətlərin xarakterini açıqlayan əsas nəzəriyyələr olaraq realizm və liberal-idealizm nəzəriyyələrinin nümayəndələri beynəlxalq münasibətlər sisteminin iştirakçılarının tərkibi ilə bağlı fərqli mövqedən çıxış edir və QHT-lərin sistemin komponenti kimi qəbul edilməsinə müxtəlif yanaşma nümayiş etdirirlər. Bütün bunları nəzərə alaraq, realizm və liberalizm nəzəriyyələrinin nümayəndələrinin beynəlxalq münasibətlər sisteminə, sistemin iştirakçılarının tərkibinə və ən əsası QHT-lərin bu sistemdə tutduğu mövqeyə yanaşmasını öyrənmək olduqca maraqlı və əlbəttə ki, QHT-lərin müasir beynəlxalq münasibətlər sistemindəki yeri və rolunu araşdırmaqda bizə kömək etmiş olar.
Belə ki, beynəlxalq münasibətləri sərt məntiqlə izah edən və nisbətən radikal yanaşma nümayiş etdirən realizm nəzəriyyəsinin nümayəndələri, xüsusilə də Hans Margentau və Reynhard Neybör kimi klassik realizmin simaları beynəlxalq münasibətlər sisteminə yanaşmada əsasən aşağıdakı prinsipləri əldə rəhbər tutub: Beynəlxalq münasibətlər sisteminin xarakteri anarxaikdir; Sistemin tərkibini formalaşdıran yeganə komponent dövlətdir; Sistemin mahiyyəti dövlətlərin qarşılıqlı münasibətlərin məcmusudur; Sistemi saxlayan əsas ünsür güc və dövlətlərin gücə sahib olmaq istəyidir.
Göründüyü kimi realizm nəzəriyyəsi beynəlxalq münasibətlər sisteminin iştirakçılarını birmənalı olaraq dövlətlərlə məhdudlaşdırır və hər hansı başqa subyektin bu sistemdə yer almasını inkar edir. Realizmdən fərqli olaraq, liberalizm nəzəriyyəsinin klassik nümayəndələri - Jon Lok, Herbert Spenser, Jan Jak Russo, İmmanuel Kant beynəlxalq münasibətlər sisteminə yanaşmada əsasən aşağıdakı prinsipləri əsas götürür: Beynəlxalq münasibətlər sisteminin xarakteri anarxaik deyil, beynəlxalq ümumi qəbul olunmuş prinsiplərlə nizamlanır; Sistemin tərkibini təkcə dövlət deyil, həmçinin beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatlar, beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları, transmilli kooperasiyalar və s. təşkil edir; Sistemin mahiyyətini yalnız dövlətlərarası münasibətlər deyil, sistemin digər iştirakçılarının özləri arasında və onlarla dövlətlər arasında mövcud olan münasibətlər müəyyən edir; Sistemi saxlayan ünsür güc deyil, ümumi qəbul olunmuş universal prinsiplərdi.
Realizm və liberal-idealizm nəzəriyyəsinin klassik nümayəndələrindən fərqli olaraq, neo-realist və neo-liberal yanaşmalar nisbətən yumşaq mövqe tutdu və mövqe cəhətdən bir-birinə yaxınlaşdı. Belə ki, klassik realizmin beynəlxalq münasibətlərdə dəyişən hadisələri və yeni halları açıqlamaqda çətinlik çəkməsi bu nəzəriyyənin yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmasını zərurətini meydana çıxartdı. Bu istiqamətdə ilk addımı Kennet Uolts atdı. Uolts realizm nəzəriyyəsinin yanaşma tərzində bir sıra dəyişiklik edərək, liberalizm nəzəriyyəsi ilə yaxınlaşmışdır. Belə ki, klassik realizmdən fərqli olaraq, Uoltsun yaratdığı neo-realizm nəzəriyyəsi beynəlxalq münasibətlər sistemində dövlətlə yanaşı digər aktorların da iştirakını qeyd edir və beynəlxalq QHT-ləri sistemin komponenti və beynəlxalq münasibətlərin aktoru olaraq qəbul edirdi.
Beynəlxalq münasibətləri izah edən əsas nəzəri fikirləri təhlil edərək bələ bir nəticəyə gəlmək olar ki, beynəlxalq QHT-lərin dövlətdən kənar subyekt olaraq beynəlxalq münasibətlər sistemində müəyyən yerə sahib olması və müəyyən rol oynaması əksər nəzəriyyələr tərəfindən qəbul edilir. Belə ki, Qraham İvantz və Cefri Nevmanın "Beynəlxalq münasibətlər lügəti" kitabına nəzər yetirsək beynəlxalq sistem və beynəlxalq QHT-lər arasında əlaqəni görmək olar.
Bu gün beynəlxalq münasibətlər sistemi sayları son bir əsr yarımda iki yüzü keçən dövlətlərin öz aralarında yaratdığı bir bütöv olmaq statusunu itirmiş və artan şəkildə təşkilatlanmalarını davam etdirən beynəlxalq qurumlar və təşkilatların dövlətlərlə yanaşı iştirak etdiyi, təsir göstərmək imkanına sahib olduğu arenaya çevrilib. Başqa sözlə, sayları hər gün artan beynəlxalq təşkilatlar, transmilli korporasiyalar və beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları artıq dövlətlərlə paralel olaraq beynəlxalq münasibətlərin subyektinə və sistemi təşkil edən komponentə çevrilib.
Hazırda bəzi beynəlxalq QHT-nin illik büdcəsi bəzi kiçik dövlətlərin ümumi daxili gəlirindən daha çoxdur. Hətta bəzilərinin təşkilatlanması, sistem daxilində sahib olduqları təmsilçilik qabiliyyəti onları kiçik dövlətlərdən daha öndə tutur. Bu hal özünü daha çox bipolyar sistemin dağılmasından və demokratiya anlayışının beynəlxalq münasibətlərdə daha çox önəm qazanmasından sonra xüsusilə diqqəti cəlb edən olub.
Beynəlxalq münasibətlər sistemində QHT-lərin yerini və rolunu təhlil edərkən əsas olaraq götürməli olduğumuz faktor heç şühbəsiz, beynəlxalq QHT-lərdir. Çünki beynəlxalq QHT-lər müasir sistemdə iştirak hüququ əldə etmiş və sistemin vacib bir komponentinə çevrilib. Fövqəlmilli və ya dövlət sərhədlərini aşan beynəlxalq QHT-lər ümumi QHT anlayışına əlavə olaraq, bəzi özəlliklərə də sahibdir ki, bunlarda əsas etibarı ilə aşağıdakılardan ibarətdir: ən azı üç dövlətin vətəndaşları və ya kollektiv subyektləri tərəfindən təşkil olunması; ən azı üç dövlətin ərazisində fəaliyyət göstərməsi; büdcəsinin əsas hissəsinin ən azı üç dövlətin vətəndaşları və ya kollektiv subyektləri tərəfindən maliyyələşməsi.
Real olaraq statistikaya baxsaq göstəririk ki, QHT-lər XX əsrin son 30 ilində xüsusi sürətlə böyümüş və iqtisadi, siyasi və texniki cəhətdən yüksək göstəricilər əldə etmişlər. QHT-lərin daim artan kəmiyyətini, QHT-də çalışan şəxslərin, üzvlərin və təmsilçilərin sayını nəzərdən keçirdikdə olduqca böyük rəqəmlərlə qarşılaşırıq. Təqribi hesablamalara əsaslansaq bu gün dünyada QHT-lərin formalaşdırdığı sektorun illik maliyyəsi 1 trilyon ABŞ dolları, işçi sayı isə 19 milyon nəfərdir. Bu göstəricilərə əsaslanaraq beynəlxalq ədəbiyyatlarda QHT sektorunu həcminə görə dünyanın səkkizinci böyük iqtisadi qüdrəti hesab edirlər. QHT-lər təkcə humanitar, inkişaf və texniki yardım məqsədi ilə hər il 9-10 milyard ABŞ dolları həcmində bir büdcə formalaşdırırlar. Bütün bu göstəricilərlə paralel olaraq QHT-lərin inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə saylarının artması tendensiyası davam edir. Bu artım tendensiyası 1990-cı illərdən xüsusi sürət qazanıb. Belə ki, 1900-cü ildə sayı cəmi 200 olan beynəlxalq QHT, 1975-ci ildə 5000-ə, 1984-cü ildə 10000-ə, 2000-ci ildə isə böyük bir sıçrayışla 45000-ə çatıb. Hazırda bu rəqəm daha da artıb.
İstər beynəlxalq, istərsə də yerli QHT-lərin rolu dövlətlərin nəzarətindən kənar qalan və ya dövlətin müdaxiləsi ilə həlli mümkün olmayan sferalardakı fəaliyyətlə müəyyən olunur. Dövlətlərin fəaliyyətindən kənar rola sahib olmaları, könüllülük prinsipi ilə hərəkət etmələri və bir çox qlobal xarakterli problemlərlə mübarizə aparmaları QHT-lərin beynəlxalq münasibətlər sistemində yerini xüsusiləşdirir və onlara ehtiyacı artırır. Müxtəlif münaqişələr zamanı yaranan humanitar böhranlarda QHT-lərin çevikliyi dövlətlərin vahid qərara gəlməsindən və müdaxilə etməsindən daha effektiv olur və daha böyük fəlakətlərin yaranmasını önləyir. Belə ki, QHT-lər böhran bölgəsində su, qida və təcili tibbi yardım çatışmazlıqlarının aradan qaldırılmasında fəal rol oynamaqla yanaşı, həm də, yerli idarəçiliyin, yerli QHT-lərin inkişafını dəstəkləyir, vasitəçilik funksiyasını yerinə yetirməklə münaqişə tərəfləri arasında sülhün əldə olunmasına birbaşa yardım edir.
Beynəlxalq QHT-lər istər yerli, istərsə də beynəlxalq səviyyədə əsas etibarı ilə dövlətlərə və beynəlxalq münasibətlər sisteminin digər aktorlarına təsir göstərmək və müəyyən dərəcədə öz məqsədlərinə istiqamətləndirmək üçün fəaliyyət göstərirlər. Məhz bu xarakterlərinə görə bəzən QHT-lərin əsl məqsədlərinin siyasi olduğu və üzdə görünən məqsədləri ilə uyğun gəlmədiyi iddia olunur. Dünyanın ən geniş şəbəkəli və beynəlxalq münasibətlər sisteminin digər aktorlarına təsir etməsi baxımından ən güclü beynəlxalq QHT-lərindən biri hesab olunan Beynəlxalq Amnistiya Təşkilatının qarşıya qoyduğu məqsəd insan haqlarının qorunması olsa da, təşkilatın fəaliyyətində siyasi məsələlərin daha çox yer aldığı bilinən bir həqiqətdir.
QHT-lər son 20 ildə humanitar yardım və inkişaf sahəsində əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Soyuq müharibənin bitməsindən sonra dünyanın müxtəlif region və bölgələrində yerli və regional səviyyəli münaqişələrin meydana gəlməsi, böhranların, daxili qarışıqlığın və təbii fəlakətlərin olması humanitar problemləri daha çox gündəmə gətirmişdir. QHT-lərin böhran bölgələrinə daha asan və tez girə bilmə qabiliyyəti və yardıma möhtac olan insanlar arasında onlara inamın daha çox olması, bu konteksdə QHT-lərə olan ehtiyacı daha da artırmaqdadır. Lakin QHT-lərin beynəlxalq münasibətlərdə oynadığı rolu yuxarıda qeyd etdiyimiz çərçivəyə salmaq da doğru olmazdı. Belə ki, beynəlxalq QHT-lər onların fəaliyyət sferasına aid olan beynəlxalq səviyyəli hadisələrə təsir etmək imkanına sahib olan qurumlardır. Misal üçün deyə bilərik ki, Antarktika qitəsinin bu gün sahib olduğu statusu əldə etməsində QHT-lərin rolu böyükdür. Başqa sözlə Qrinpis (Green peace) adlı beynəlxalq QHT-nin Antarktikanın dünya parkı elan edilməsi uğrunda göstərdiyi cəhdlər öz müsbət nəticəsini vermiş və 1991-ci ildə imzalanan Madrid Protokolu ilə qitə "sülhə və elmə yönəldilmiş təbii mənbə" elan olunmuş və 50 il müddətində qitədə hər hansı bir mədən araşdırması qadağan olunmuşdur. Başqa bir nümunə 1991-ci ildə Şell (Shell) kompaniyasının Qrinpis (Greenpeace) təşkilatının formalaşdırdığı ictimai rəy qarşısında geri addım atması və Brent Spar adlı nəhəng neft platformasını dənizdə batırmasını göstərmək olar.
Başda dövlətlər olmaqla beynəlxalq münasibətlər sisteminin aktorları olan beynəlxalq qurumlar, beynəlxalq təşkilatlar, transmilli korporasiyalar ilə QHT-lər arasında sıx münasibətlər mövcuddur. Bu münasibətlər özünü əsasən inkişaf proqramlarında, humanitar yardımların paylanmasında, ətraf mühitin və sülhün qorunmasında, münaqişələrin həllində göstərir. Məhz bu kimi amillərə görə maliyyə imkanına sahib olan digər aktorlar QHT-lərin inkişafında maraqlıdır. Buna görə də 1970-ci illərin sonundan etibarən dövlət və digər beynəlxalq münasibətlər sistemi aktorlarının QHT-lərə dəstəyi ilə QHT-ləri sayının artması düz mütənasibdir. Misal üçün, XX əsrin sonlarından başlayaraq QHT-lərin inkişafı və dünyanın müxtəlif regionlarına yayılması üçün ildə təxminən 6-8 milyard ABŞ dolları həcmində pul ayrılır. Bunlardan təxminən 2 milyard dolları BMT tərəfindən, 1,5 milyardı Avropa İttifaqı mənbələrindən, 2-3 milyardı ikitərəfli yardım agentliklərindən, 1-1,5 milyardı isə ictimai və özəl fondlardan təmin edilir.
ABŞ, Kanada, Almaniya, Hollandiya, İsveçrə və Şimali Avropa ölkələrinin dövlət büdcələrindən ayrılan illik yardımlarının 10-25 faizi QHT-lərə ünvanlanır. Bu ölkələrin göstərdikləri yardımlar əsas etibarı ilə inkişaf və humanitar yardım sahəsində fəaliyyət göstərən QHT-lərə edilməkdədir. Demokratikləşmə sahəsində göstərilən yardımlar isə əsas etibarilə demokratiya, şəffaflıq, rüşvət əleyhinə fəaliyyət, insan hüquqları, keçid dövrünü yaşayan ölkələrdə ortaya çıxan daxili münaqişələri aradan qaldırmağa yönəlib.
Dövlətlərin birləşməsinin nəticəsi olaraq fövqəlmilli xarakter almış Avropa İttifaqı, BMT kimi qurumlar da öz fəaliyyət sahələrində QHT-lərlə əməkdaşlıq etməkdədir. Bu əməkdaşlıqdan həm beynəlxalq təşkilatlar, həm də beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları fayda götürür. QHT-lər digər aktorlarla münasibətlərindən istifadə etməklə beynəlxalq görüşlərə və bu görüşlərdə qəbul edilən qərarlara təsir edə bilirlər. Digər tərəfdən beynəlxalq münasibətlər sisteminin digər aktorları xüsusilə də dövlət, QHT-lərin sahib olduğu ictimai təsirdən və imkanlardan istifadə edir.
Beynəlxalq münasibətlər sisteminin ən böyük aktoru hesab olunan BMT QHT-lərlə münasibətləri nizamlamaq, sistemin dövlətdənkənar bu aktoru ilə əməkdaşlığın daimi çərçivəsini formalaşdırmaq üçün özünün xüsusi bir qurumunu - ECOSOC-u təsis edib. ECOSOC-un işində müxtəlif iri QHT təşkilatlarını nümayəndələri müşahidəçi və məşvərətçi qismində iştirak edirlər. 1948-ci ildə belə QHT-lərin sayı 40 idisə, 2006-cı ildə artıq 2719 QHT-nin nümayəndəsi ECOSOC-un işində yaxından iştirak edir. Doğrudur QHT-lərin ECOSOC-un işində iştirakı BMT-nin yaranma tarixinə paralel olsa da, BMT-nin əsas orqanı olan Təhlükəsizlik Şurasında (TŞ) QHT-lərin iştirakı mexanizmi hələ də mövcud deyil. Lakin 60 illik bir tarixi dövrdə xüsusilə, Soyuq müharibənin bitməsindən sonra TŞ-nın ümumi dünya xarakterli məsələlərdə özəlliklə də, ümumdünya sülhü və təhlükəsizliyi ilə əlaqədar məsələlərdə beynəlxalq QHT-lərlə əməkdaşlıq etməsi tendensiyası mövcuddur. Bu tendensiya 1997-ci ildə öz nəticəsini vermiş və BMT TŞ-nın nəzdində beynəlxalq münasibətlər sisteminin 60 ən böyük beynəlxalq QHT-sindən ibarət bir "Təhlükəsizlik Şurası - QHT İşçi Qrupu" adlı daimi bir qurum formalaşdırılmışdır ki, TŞ ilə bu qurum arasında mütəmadi məsləhətləşmələr olur. QHT-lər uzun bir müddət BMT-nin Baş Assambleyasının iclaslarında müşahidəçi statusu əldə etmək uğrunda çalışmış və 1990-cı ildə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Cəmiyyəti buna nail olmuşdur.
Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirsək, QHT-lərin beynəlxalq münasibətlərin son üç sistemində özlərinə yer tapmasını xüsusi qeyd etməliyik. Tarixdən QHT-lərə bənzər qurumların və QHT-lərin yaranması, formalaşması beynəlxalq münasibətlərin özü qədər qədim olduğu görünsə də, onlarla beynəlxalq münasibətlər arasında əlaqə yalnız XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq formalaşmış və həmin əsrin sonlarına doğru bu münasibətlər intensiv və institusionallaşmış xarakter alıb. Bu gün beynəlxalq QHT-lər tam şəkildə beynəlxalq münasibətlər sisteminin subyekti və aktoru statusunu qazanıb. Bu, inkarolunmazdır ki, dövlət hələdə bu sistemdə əsas komponent olaraq qalır və sistemin xarakterinin müəyyənləşməsində şəksiz söz sahibidir. Lakin bütün bunlarla yanaşı bugünkü situasiya və müşahidə olunan tendensiya belə bir proqnoz verməyi mümkün edir ki, QHT-lərin digər aktorlarla birlikdə beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakı gələcəkdə daha da artacaqdır. Ümid edirik ki, dünyada sülhün və sabitliyin təmsilçisi qismində çıxış edən və humanizmin əsas örnəyi olan QHT-lərin beynəlxalq münasibətlər sistemində davamlı iştirakı bu sistemə daimi sabitlik və təhlükəsizlik elementləri gətirəcəkdir.
AQİL
çap et