Pərvinin həmsöhbəti dünyaşöhrətli Polşa rejissoru, dramaturqu Kşiştof Zanussidir.
Kşiştof Zanusssi 1939-cu ildə Varşavada anadan olmuşdur. 1955-59-cu illlərdə Varşava universitetinin Fizika, 1959-62-ci illlərdə isə Krakov universitetinin Fəlsəfə fakültəsində təhsil almışdır. 1958-ci ildən çəkməyə başladığı həvəskar filmlərin uğur qazanması, mükafatlara layiq görülməsi onu daha da həvəsləndirmiş və o, Lodz Kino məktəbinin rejissorluq fakültəsinə daxil olmuşdur. Diplom işi – “Əyalətlinin ölümü” ekran əsərinə görə Venesiya və Manheym festivallarının əsas mükafatlarını almışdır.
70-ci illərdə Zanussi dünya kinosunun ən məhsuldar rejissorlarından biri olub. Onun “Üz-üzə”, “Kristalın quruluşu” kimi sənədli və televiziya filmləri, “Divar arxasında” (“San-Remo festivalının əsas mükafatı), “Ailə həyatı” (Çikaqo festivalının mükafatı), “Spiral” (Kann və Çikaqo festivallarının mükafatı), “Konstanta” (Kann festivalının mükafatı), “İmperativ”(Venesiya festivalının mükafatı), “Qərbi Berlin” (Venesiya festivalının mükafatı) və digər ekran əsərləri dünya kinematoqrafiyasının incilərindən hesab olunur. Bunlardan əlavə Kşiştof Zanussi saysız-hesabsız televiziya filmləri də çəkmiş, bir neçə pyesə dünya teatr səhnələrində quruluş vermişdir.
5-6 noyabr tarixlərində paytaxtda keçirilən II Bakı Beynəlxalq Teatr Konfransına təşrif buyurmuş Kşiştof Zanussinin davranışı və söhbətləri onun təkcə rejissor yox, insan kimi də dahi olmasından xəbər verirdi. Hədsiz sadəliyi, səmimi zarafatları, sənətə aid lətifələr danışıb gülməsi bir az çaşdırmışdı bizi. Adam istəyirdi desin ki, belə də “dahi” olar? Bir özünü naza qoy, adamlara qarışqa kimi bax, adi salamının tövrüylə də başlarına qax ki, sən Zanussisən! Biz belə öyrəşmişik axı...
Bəli! Kşiştof Zanussi bizim adət etdiyimiz “dahi”lərdən deyil. O sözün əsl mənasında böyük sənətkardır. Ustad dərsindən əvvəl çoxları onun Bakıda heç kimə müsahibə verməyəcəyini desə də, pan Kşiştof söhbət etmək xahişimi üzügülər qarşıladı: “Bilirəm məlumatlısınız və mənə çətin suallar verəcəksiniz. Master-klassdan sonra söhbət edərik (gülür), O zamana kimi bir az hazırlaşaram da...”
Pərvin: Pan Kşiştof, sizi ölkəmizdə görməkdən çox məmnunuq. Söhbətə razılıq verdiyiniz üçün təşəkkür edirəm.
Kşiştof Zanussi: Çox sağ olun. Mən Bakını çox sevirəm. Ötən gecə okeanın o tayından, Avstraliyadan gəlməyimə baxmayaraq, özümü rahat hiss edirəm. Bu ilin iyul ayında da Bakıya səfərim olmuşdu və bu səfərimdən də razı qalmışdım.
Pərvin: Pan Kşiştof, fizika, fəlsəfə və rejissorluq ixtisaslarında təhsil aldığınızı bilirik. Yəqin bunun səbəbi barədə sual verənlər çox olur. Amma mənə maraqlıdır ki, sizcə bu üç sahə hansı məqamları ilə toqquşur?
Kşiştof Zanussi: Mənə elə gəlir ki, bu sferaları həyatın sirrlərini öyrənmək cəhdi birləşdirir. Fizika, fəlsəfə dediyim sirrləri araşdırır. Məsələn, niyə filan təsadüf oldu, niyə bu hadisə məhz o gün baş verdi, niyə o adam sizinlə eyni nəqliyyatdan istifadə etdi və s. Bu cür suallar fizikanın da, fəlsəfənin də qarşısına çıxır həmişə. Rejissorluq isə bu suallara ekrandan, səhnədən cavab vermək üçündür. Lakin əsas fərq budur ki, fizika dəqiqlik sevir, incəsənət isə dəqiqliyi heç vaxt qəbul etmir...
Pərvin: Hər bir marağın, meylin kökündə hansısa hadisə dayanır. Sizin məhz sənət sahəsinə meyl etməyinizə nə səbəb olub?
Kşiştof Zanussi: Mən sənət seçəndə fizika ixtisası yaxud dəqiq elmləri öyrənmək daha vacib sayılırdı. Amma incəsənətə marağım uşaqlıqdan olub. Hətta mən deyərdim ki, özümün qurduğum kiçik teatr dünyası da var idi. Uşaq vaxtı atam məni teatra aparırdı. Nəfəs çəkmədən səhnəyə baxırdım. Lakin tamaşadan sonra səhnə arxasına keçməyi heç sevmirdim. Atam bəzən aktrisalar üçün gül alanda da, əziyyət çəkirdim. Səhnə arxasında olan aktyorları, aktrisalara yaxınlaşmaq istəmirdim. Onları səhnədə gördüyüm kimi yadımda saxlamaq istəyirdim. Bu bilirsiniz nəyə bənzəyir? Vəfat edən doğmanın cənazəsinə baxmaqdan qaçırsan. Onu həmişə diri, canlı xatırlamaq üçün...
Pərvin: Bəs sonralar rejissor kimi fəaliyyət göstərəndə öz uşaqlıq duyğularınıza qayıtmağınız olmurdu ki?
Kşiştof Zanussi: Məncə, olmadı. İşlədiyim aktyorlarla çox doğmalaşıram. Onları evimdə də, səhnədə də, səhnə arxasında da görməkdən məmnun oluram. Sevirəm onları. Sevməsəm işləyə bilmərəm.
Pərvin: Müsahibələrinizdən birində demişdiniz ki, “İnsanlığın məqsədi mədəniyyətdir...” Sizcə, insanlıq bu məqsədinə doğru nə qədər fəal və sürətli irəliləyir?
Kşiştof Zanussi: Mən burada “mədəniyyət” sözünü geniş anlamda işlətmişəm. Yəni söhbət təkcə incəsənətdən, ədəbiyyatdan, təhsildən getmir. Burada hisslərin mədəniyyəti, dünyaya baxış mədəniyyəti, düzgün yaşamaq mədəniyyəti nəzərdə tutulur. Yüksək mədəniyyətli adam təbiətə və onun əsas tərkibi olan insanlara ali hisslər bəsləyən adamdır. Biz, yəni əcdadlarımız barbar kimi doğulmuşuq. Lakin zamanla məhz dediyim, hisslərin mədəniyyətinə doğru addımlayıb bu səviyyəyə çatmışıq. Buna görə də insanlığın o məqsədə tərəf fəal irəlilədiyini demək olar. İnsanlıq həm də qazanmaq üçün inkişaf edir. Amma gəlin nəzərə alaq ki, barbarlar bu gün də var. Ona görə bəşəriyyətin məqsədə çatması, ideala yaxınlaşması hələ çox vaxt alacaq.
Pərvin: Sizcə, mədəniyyətə doğru gedən yolda Qərblə Şərqin sürəti çoxmu fərqlənir?
Kşiştof Zanussi: Maraqlı və mübahisəli sualdır. Ümumiyyətlə deyim ki, Şərq mənə həmişə maraqlıdır. Azərbaycan yaxın Şərqdir. Mən Koreya, Yaponiya, Tailand, Çin kimi ölkələrdə oluram və bəzən orda mühazirələr də oxuyuram. Uzun illərdir bu ölkələrə səfərlər edirəm. Ona görə Şərq həmişə öz müxtəlifliyi ilə düşündürür məni. Şərqdə çox qədim tarixə, ənənələrə söykənmiş incəsənəti olan ölkələr də var. Lakin hələ də köçəri halda yaşayan kiçik millətlər də az deyil. Qərbə isə gəldikdə, burada millətlərin öz daxilində böyük mədəni fərqlər vardır. Həm də bu iki qütb arasında mədəniyyət əlaqələri də uzun müddət zəif olub. Tarix boyu biz polyaklar da uzaq Şərq mədəniyyəti haqqında ümumiyyətlə təsəvvürsüz olmuşuq. Yalnız XVIII əsrdən Çin incəsənəti ilə maraqlanmağa başlanılıb. Bu mövzuda çox danışmaq olar. Qısaca deyə bilərəm ki, dediyiniz sürət fərqini müəyyən etmək çox çətindir.
Pərvin: Müxtəlif ölkələrdə mühazirələr oxuduğunuzu, ustad dərsləri keçdiyinizi dediniz. Yəqin ki, dərslərin gedişatı, effekti təkcə sizdən yox, həm də auditoriyadan asılıdır. Əgər sirr deyilsə, hansı müdavimləriniz, dinləyiciləriniz daha çox ürəyinizcə olub?
Kşiştof Zanussi: Hansı auditoriyaya lazım olduğumu hiss edirəmsə, onlarla işləməkdən zövq alıram. Bu barədə isə dəqiq söz demək mümkün deyil. Çalışıram nikbin yanaşıb düşünüm ki, əgər böyük kütlə içərisində bir adama təsir edə bilərəmsə, qazancımdı. Amma o adam varmı auditoriyada? Təcrübə göstərir ki, bəzən o adam gözləmədiyin şəraitdə ortaya çıxa bilər. Bir hadisəni xatırlayıram. Adını çəkmək istəmədiyim bir yerə məni mühazirəyə göndərmişdilər. Ordakı səviyyənin aşağı olduğunu bilirdim. Lakin inanırdım ki, maarifləndirməklə nəyisə dəyişmək mümkündür. Təsəvvür edin ki, bir neçə saat danışandan sonra mənə sual verdilər: “Bəs siz niyə normal filmlər çəkmirsiniz?”(gülür) Yenə xeyli danışıb izahat verdim. Lakin eyni sualları eşitdikdə ümidlərim qırıldı və sadəcə qonorarımı alıb ölkəmə qayıtdım. Üstündən uzun illər keçdikdən sonra Hollivudda hazırda məşhur olan sənətkarlardan biri mənə yaxınlaşır və deyir – “Siz o zaman bizim ölkəyə mühazirə deməyə gəlmişdiniz, mən sizə qulaq asıb həvəsləndim və bu sahəni seçdim...” Söhbət haqqında danışdığım mühazirədən gedirdi. Ona görə də o bir nəfərin hansı auditoriyadan çıxacağını bilmək olmur. Bəzən gözlərə baxıb bu adamı tapmağa çalışıram.
Pərvin: Bəs gözlərdə işıq görürsünüzmü? Dünya robotlaşır və gözlər də şüşəyə dönür getdikcə...
Kşiştof Zanussi: Doğrudur. Amma bəzən o işığı görmək olur. Onu deyim ki, son illərdə əvvəlki illərə nisbətən bu daha asan olub. Xüsusən də dünyanın yeni varlanan hissələrində birinci dalğa gənclik azadlıq və zənginlikdən başını tamam itirmişdi. Amma yaxşı ki, son illərdə yeni bir nəsil yetişir ki, onlar pulun və “siçovulların yarışı”nın o qədər də böyük uğur, nailiyyət olmadığını anlayırlar. Həyata daha ağıllı, daha müdrik yanaşırlar. Belələri ilə söhbət etmək daha maraqlı olur və bəzilərinin gözündə işartılar da görürəm.
Pərvin: Rejissorluq və müəllimlik bir qədər fərqli işlərdir. Hətta bəzi sənətkarlar var ki, onlar öz zəngin biliklərini sözə çevirməyə, danışmağa çətinlik çəkirlər. Maraqlıdır: auditoriya və çəkiliş meydançası, bu “poliqon”lardan hansında özünüzü daha yaxşı hiss edirsiniz? Ruhunuza daha yaxını hansıdır?
Kşiştof Zanussi: Yaradıcılıq hər şeydən vacibdir. Mən çəkiliş meydançasındayamsa, başqa heç nə qalmır... Bu mənada rejissorluqdan, yaxud ekran əsərlərimin publikaya təqdimatından daha çox zövq aldığımı deyə bilərəm. Lakin müəllimlik də ədəva kimidir. Bunsuz qeyri-mümkündür. Bəzən hətta sənətə aid olmayan işlər də görürəm. Məsələn, diplomatlara, politoloqlara mühazirə deyirəm.
Pərvin: Bu əlavə işlərdən ilhamlanmağınız olur? Yəni bu işlər sizə mövzu verir?
Kşiştof Zanussi: Əlbəttə. “Persona-non-Qrata”nı bunlardan ilhamlanıb yazmışam...
Pərvin: Elə isə bunların sənətə aid olmadığını deyə bilmərik...
Kşiştof Zanussi: (gülür) Razıyam.
Pərvin: Son illərdə yeni filmlər çəkmirsiniz. Sonuncu filminiz “Təkrar səfər”i 2009-cu ildə çəkmisiniz. Bu nə ilə əlaqədardır? Mühazirələrin, səfərlərin yaratdığı vaxt qıtlığı deyil ki?
Kşiştof Zanussi: Bir neçə il fasilə verməyimə maddi sıxıntı səbəb olub. Fevral ayında “Yad bədən” filminin çəkilişlərinə başlamağı planlaşdırırıq.
Pərvin: Kino, teatr rejissorlarının maddi çətinliklərlə üzləşməsində internetin günahı çoxdur, yəqin ki. Axı internet piratların fəaliyyətini xeyli rahatlaşdırıb...
Kşiştof Zanussi: İnternetin sənətə xeyri də çoxdur. Təki çəkdiyimiz, yaratdığımız əsərlər yayılsın. Hansı yolla, bunun fərqi yoxdur. Piratlardan şikayətlənənlər də səmimi deyillər. Biz o qədər də acından ölmürük. Xatırlayıram ki, ilk dəfə Şanxayda bazarda öz filmimin pirat diskini görəndə çox sevinmişdim və satıcı ilə şəkil çəkdirmək istəmişdim. O da qorxub qaçmışdı.
Pərvin: Azərbaycanda pirat diskləriniz rastınıza çıxmadı ki?
Kşiştof Zanussi: (gülür) Burada çox gəzib, axtarmaq imkanım olmayıb. Amma bu qısa vaxtda Bakını çox sevmişəm.
Pərvin: İstərdim ölkəmizə aid təəssüratlarınızı da bölüşəsiniz. Yayda da bir neçə gün Azərbaycanda olub kino mövzusunda ustad dərsləri aparmışdınız. Azərbaycan mədəni mühitini necə görürsünüz?
Kşiştof Zanussi: İlk və əsas təəssüratım budur ki, çox ambisiyalı, iddialı mühitdir. Yüksək dünya mədəniyyəti səviyyəsinə çatmaq arzusu çox güclüdür. Amma bu arzuları həyata keçirmək gücü, istedadı, təşkilatçılığı hansı səviyyədədir? Bunu hələ ki, müəyyənləşdirməmişəm. Hər halda 80 illik kommunizmi nəzərə almalıyıq. Çünki o mühit çox məhvedici olub. Biz hamımız kommunizmin gətirdiyi düzgün olmayan təşkilatçılığın və xaosun qurbanlarıyıq.
Pərvin: Gələn il Azərbaycanın Akademik Milli Dram Teatrında “Hübris” pyesinizi səhnələşdirməyi planlaşdırırsınız. Bildiyimə görə ilkin hazırlıq prosesi başlanıb artıq. Bilmədiyiniz dildə tamaşaya quruluş vermək çətin olmayacaq ki?
Kşiştof Zanussi: Bu doğrudan da mənim üçün çox böyük avantüradır. Heç vaxt anlamadığım dildə olan pyeslərə səhnə quruluşu verməmişəm. Həmişə bildiyim dildə əsərlərlə işləmişəm. Amma “Hübris” pyesinin müəllifi özüm olduğumdan, risk etmək istəyirəm. Burada ədalətsizliyə qarşı mübarizə, pisliyin cəzasız ötüşməsinin nə qədər ağır olması əsas mövzudur. Bu cür əsərin Azərbaycanda uğur qazanacağına inanıram.
Pərvin: Aktyor seçimlərini necə, etmisiniz? Ümumiyyətlə, bizim aktyorların oyununa tamaşa etmək imkanınız olubmu?
Kşiştof Zanussi: Bakıya bir neçə günlük, qonaq kimi gəlib-getdiyim üçün bu bir qədər çətindir. Mənə müəyyən fraqmentlər göstəriblər. Lakin “Hübris” üçün aktyor seçimini məsləhətləşərək etmişəm. Düzdür, bu hardasa riskdir. Lakin inanıram ki, yaxşı olacaq.
Pərvin: Pan Kşiştof, “Hübris” pyesinizdən danışdınız... Bir neçə kitab müəllifisiniz. “Ölmək zamanıdır” kitabınız da xeyli populyardır. Bu qədər aktiv, dinamik həyat sürən adam üçün sadəcə bir yerdə oturub yazmaq asan deyil yəqin...
Kşiştof Zanussi: Ümumiyyətlə dünyada iki cür həyat tərzi var. Birincisi fəal həyat tərzidir, ikincisi isə rahiblərin yaşayışıdır. Bir insan bunların hər ikisini yaşamalıdır. Mən fasiləsiz olaraq dinamik yaşayıramsa, hiss edirəm ki, quruyuram, ruhum sönür... Amma mən yalnız ruhla, özümlə məşğul oluramsa, bir yerə çəkilib həzin, sakit həyat sürürəmsə, görürəm ki, içimdə nə isə ölür.
Pərvin: Mükafatlara münasibətiniz necədir? Kann, Venesiya kino festivallarının mükafatçısısınız, Yaroslav Mudrı ordeninə layiq görülmüsünüz. Sizcə, bunlar yaradıcı adam üçün nə qədər vacibdir:
Kşiştof Zanussi: İnsan təbiətən belə yaranıb. Ona işinin bəyənildiyini, kiməsə lazım olduğunu göstərən faktlar tez-tez lazım olur. İncəsənət adamlarının da alqışlar, təbəssümlər, qırmızı cığırlara ehtiyacı olur. Mükafatlar da belədir. Onların olmağı o qədər də sevindirmir, lakin olmamağı incidir...
Pərvin: Vacib deyil, amma lazımdır yəni....
Kşiştof Zanussi: Bəli... Məni bunlar ilhamlandırır bəzən. İstənilən festival, orden, mükafat insanların sənə inandığını, bəyəndiyini göstərir.
Pərvin: Bəs bütün bu mükafatların maddi xeyrinin də olması lazımdır?
Kşiştof Zanussi: (gülür) Təbii ki, bizim işimiz bayaq dediyim kimi maddiyyatdan asılıdır. Lakin yalnız işimiz. Mənim ovqatıma bunun təsiri yoxdur. Yəqin siz də mənim soyadımı eşidəndə mətbəx texnikası firması ilə nə dərəcədə əlaqəli olduğumu düşünmüsünüz?
Pərvin: Bəli düşünmüşəm...
Kşiştof Zanussi: Buna görə məni zəngin hesab edənlər çoxdur. Etiraf edim ki, “Zanussi” firması mənim qohumlarıma məxsusdur. Lakin bunun mənə aidiyyatı, yaxud bir xeyri yoxdur. Mən hələ ilk gəncliyimdə onlarla ünsiyyətdə “kasıb qohum kompleksi” keçirmişəm. Hətta xatırlayıram ki, cavan olanda filmlərimin ilk uğurlarına əmilərimi dəvət edirdim... İstəyirdim görsünlər ki, mən də nə isə edə bilirəm. Amma onlara bu, ümumiyyətlə maraqlı deyildi. Film nümayişlərinin hansısa bahalı məkanda keçirilməsi daha çox təsir edirdi onlara. Amma zaman keçdikcə onlar da dəyişdilər.
Pərvin: Maraqlı söhbətə görə təşəkkür edirəm, pan Kşiştof. Sizinlə söhbətdən uğurlarınızın sirrinin təkcə istedad yox, həm də zəhmətkeşlik olduğunu bir daha anladım. Son olaraq soruşmaq istəyirəm ki, bu qədər işi necə çatdırırsınız?
Kşiştof Zanussi: Mən də sizə minnətdaram. Sualınıza cavab olaraq deyə bilərəm ki, çox vaxt gənclərdən daha çox işləyirəm... İşlərimin çoxluğuna sevinirəm. Bu günlərdə Avstraliyada mühazirə deməyə və filmimi nümayiş etdirməyə getmişdim. Belə bir səfərdən sonra heç olmasa 5-6 gün dincəlmək olar. Amma bu mənə aid deyil. Oradan birbaşa bura gəlmişəm. “Bir dəqiqə də itirmək olmaz” devizi ilə yaşayıram. Həyat çox qısa və müvəqqəti olduğu üçün dincəlmirəm.
çap et