Müsahibimiz görkəmli filosof, Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovdur. Söhbətimizin məğzini Azərbaycanda dini və etnik tolerantlığın tarixinə, mərhələlərinə fəlsəfi-psixoloji aspektdən baxış təşkil edir.
– Şərqlə Qərbin dialoqunda, bir araya gəlməsində Azərbaycanın yerini və rolunu necə dəyərləndirmək olar?
– Son illərdə qazanılmış böyük iqtisadi nailiyyətlər Azərbaycana özünün beynəlxalq mövqeyini möhkəmləndirmək, Şərq ilə Qərb arasında tutduğu əlverişli coğrafi vəziyyətdən daha optimal surətdə istifadə etmək imkanı verib. Şərq-Qərb sivilizasiyalarının dialoqu və ümumbəşəri vəhdət ideyası bu gün diqqət mərkəzindədir. XXI əsrin zaman məsafəsindən baxdıqda, dünyada gedən qlobal proseslərin konturları kifayət qədər aydın görünür və məlum olur ki, dünyanın yeni nizamının formalaşması sivilizasiyaların qarşılıqlı əlaqəsinə də fərqli münasibət göstərilməsini tələb edir. XX əsrin 70-80-ci illərində isə bu yeni tendensiyanın mahiyyətini və üstün istiqamətlərini çox az adam görə bilirdi. Bu yenilik, ilk növbədə mədəniyyət müstəvisində baş verən qlobal proseslərin siyasi müstəvidə təzahüründən ibarət idi. Dünyada Şərq və Qərb bölgüsünün aktuallığının artması da, məhz bu yeni tendensiyaların nəticəsi idi. Azərbaycan əsrlər boyu bir Şərq ölkəsi kimi mövcud olduğundan, azərbaycanlı alimlər SSRİ-də aparılan tədqiqatların əsasən şərqşünaslıq aspektlərinə cəlb edilirdilər; qərbşünaslıq və xüsusən Şərq-Qərb münasibətlərinin tədqiqi isə bizim üçün bir növ yasaq mövzu idi. Belə bir dövrdə – XX əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda ilk dəfə görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyeva öz elmi mühitinin ətalətini dəf edərək və öz zəmanəsini qabaqlayaraq, olduqca aktual, gələcəyə yönəlmiş bu mövzu ətrafında ciddi araşdırmalar aparıb. O, problemin elə aspektlərini ön plana çəkdi ki, onlar təkcə Azərbaycanda yox, bütün dünyada ancaq 90-cı illərin axırlarında, iki əsrin qovuşuğunda aktuallaşmış oldu. Siyasi və iqtisadi müstəvidə bu tendensiyanı dünyada ilk dəfə nəzərə alan və Böyük İpək Yolunun bərpası ideyasını irəli sürən ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 8-9 sentyabr 1998-ci ildə 32 dövlət başçısının iştirakı ilə Bakıda keçirilən beynəlxalq konfransda bir sıra planetar miqyaslı strateji layihələrə start verildi. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, 2000-ci ildə İran prezidenti Məhəmməd Hatəmi Şərq və Qərb sivilizasiyalarının dialoqu ideyası ilə çıxış edəndə, bir çoxları bunu bir yenilik kimi dəyərləndirdi. 2001-ci il isə YUNESKO tərəfindən “Sivilizasiyaların dialoqu” ili adlandırıldı. Və nəhayət, bu problem Azərbaycanın birinci ledisi, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, millət vəkili Mehriban Əliyevanın apardığı məqsədyönlü fəaliyyət nəticəsində bir daha aktuallaşdı və bu dəfə də ölkəmiz bu dialoqda təşəbbüskar və aparıcı tərəf kimi çıxış etdi. Məhz bu fəaliyyətin sayəsində Bakı 2009-cu ildə bütövlükdə İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olundu. Şərq ilə Qərbi birləşdirən İpək Yolunun bərpası işinin təməli Bakıda qoyulduğu kimi, şəhərimiz “Şərq-Qərb” mövzusunda kino festivalları, incəsənət bayramları, beynəlxalq elmi konfranslar üçün də mədəni-mənəvi məbədə çevrildi. 10 iyun 2008-ci ildə Bakıda “Mədəniyyətlərarası dialoqda qadınların rolunun genişlənməsi” mövzusunda keçirilən Beynəlxalq forumdakı çıxışında Mehriban xanım Əliyeva bu sahədə qarşıda duran vəzifələrdən danışaraq dedi: “Görəsən, sivilizasiyalara, xalqlara və ayrı-ayrı insanlara bir-birini eşitməyə, anlamağa nə mane olur və nə kömək ola bilər?”.
Əlamətdar haldır ki, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Şərqin və Qərbin sülh və şəfqət elçisi Mehriban xanım sadəcə sual qoymaqla kifayətlənmir; o özünün artıq beynəlxalq miqyas almış geniş və çoxcəhətli fəaliyyəti ilə bu suala həm də cavab verir, sivilizasiyalar arasında qarşılıqlı anlaşma yaradılması istiqamətində ciddi əməli addımlar atır. Maddi mədəniyyətin, elmin, texnologiyanın, iqtisadiyyatın, fiziki sağlamlığın, idmanın prioritetliyinə əsaslanan Qərb sivilizasiyası və mənəvi mədəniyyətin, əxlaqın, dini dəyərlərin prioritetliyinə əsaslanan Şərq sivilizasiyası ancaq bir-birini qarşılıqlı surətdə tamamladıqda kamil insanın formalaşmasına xidmət edir. Cəmiyyətin həyatında elmlə yanaşı, əxlaq və din də həlledici rol oynayır. Ruhun sağlamlığı təkcə bilik üzərində qurula bilmir. Burada inam, etiqad da eyni dərəcədə önəmlidir. Bütün bu cəhətlər ilk növbədə təhsil strategiyasında öz əksini tapır. Son dövrlərdə Azərbaycanda məktəblərə dövlət qayğısının artması da bu baxımdan qanunauyğun görünür. İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Milli Olimpiya Komitəsi tərəfindən bütün bölgələrdə yeni idman komplekslərinin tikilməsi işi indi Mehriban Əliyevanın rəhbərliyi ilə bütün bölgələrdə yeni məktəb binalarının tikilməsi ilə davam etdirilir ki, bu da “sağlam bədən” üçün görülən işlərin “sağlam ruh” üçün görülən işlərlə tamamlanması deməkdir. Siyasi və iqtisadi kursun prioritetliyini önə çəkən, ölkənin davamlı inkişafını təmin etmək üçün möhkəm iqtisadi baza yaradan İlham Əliyevin quruculuq fəaliyyəti birinci ledinin mədəni-mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanması, inkişaf etdirilməsi və dünya ictimaiyyətinə çatdırılması sahəsində gördüyü böyük işlərlə tamamlanır ki, bu da Azərbaycanın hərtərəfli və ahəngdar tərəqqisinə xidmət edir.
Təsadüfi deyildir ki, bu gün bütün dünyanın böyük din xadimləri də özünü artıq tolerantlığın ideoloji mərkəzi və praktik təcəssümü kimi təsdiq etmiş olan Bakıda toplaşır və dinlərin dialoqu çərçivəsində və bununla həm də sivilizasiyaların qarşılıqlı anlaşması istiqamətində səmərəli iş aparırlar. Azərbaycanın eyni zamanda dinlərarası və sivilizasiyalararası dialoqun mərkəzinə çevrildiyini diqqətə çatdıran Prezident İlham Əliyev “Dinlərarası dialoq: qarşılıqlı anlaşmadan birgə əməkdaşlığa doğru” mövzusunda beynəlxalq konfransdakı çıxışında dünyada sülhün təmin olunmasında belə dialoqlara böyük ehtiyac olduğunu deyib. Həqiqətən də, bu gün Azərbaycan təkcə Şərqdən Qərbə və Qərbdən Şərqə gedən yolların baş keçidi deyil, habelə siyasi və iqtisadi maraqların, dinlərin, mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların da qovuşduğu məkana çevrilib.
– Din və fəlsəfə anlayışlarının müqayisəli cəhətlərini bir filosofun dilindən eşitmək maraqlı olardı.
– Müxtəlif dinlər və təriqətlər insanların dünyagörüşünə və həyat tərzinə də təsir göstərir. Eləcə də hər bir etnik qrupu səciyyələndirən cəhətlər ancaq dildən və adət-ənənələrdən ibarət olmayıb, insanların düşüncə tərzindən, dünyaya baxışından da asılıdır. Yəni dini əqidə ilə fəlsəfi dünyagörüşü arasında sıx əlaqə vardır. Əslində dini hisslər və ayinlər kortəbii də ola bilər. Amma savadlı adamlar öz əqidələrini dərk etməyə və nəzəri şəkildə əsaslandırmağa çalışırlar. Fəlsəfənin mahiyyəti də, predmeti də, əsas problemləri də ilk növbədə onun keçdiyi tarixi inkişaf yolundan deyil, müasir insanın düşüncə və fəaliyyət mexanizminin strukturundan intixab edilməlidir. Müasir dövrdə Qərb dünyası da özünü fəlsəfi fikir süzgəcindən keçirməyə çalışır və bu ümumbəşəri fəlsəfi özünüdərk meylləri hətta bir sıra yeni fəlsəfi cərəyanların meydana gəlməsi ilə müşayiət olunur. Lakin təəssüf ki, Qərb filosofları ümumbəşəri özünüdərk prosesini Şərqdən ayırmağa və ancaq öz tarixi xidmətləri kimi qələmə verməyə çalışırlar. Bəli, ümumbəşəri zəka gec-tez bütün bəşər tarixinin özünüdərk sistemini yaratmalıdır və bu sistem “heç şübhəsiz” Qərb təfəkkürünün məhsulu olmalıdır. Həm də bu cür düşünən təkcə Husserl deyil, – əksəriyyətdir. Haydegger mövqeyini daha açıq bildirir. “Onun fikrinə görə, ancaq Qərb və Avropa ilkin “fəlsəfiliyə” malikdir”. Bu məsələdə Husserlin baxışları da çox əlamətdardır. Əvvəla, ona görə ki, Husserl bu məsələyə məhz ifrat Qərb və avropasentrizm mövqeyindən yanaşır. Ümumbəşəri inkişafın strukturunda Şərqin hər hansı mövcudluğuna yer qoymadan bu prosesi “Avropa bəşəriyyəti” miqyasında həll etməyə çalışır. Özünün “Avropa elmlərinin böhranı və transsendental fəlsəfə” əsərində və “Avropa bəşəriyyətinin böhranı və fəlsəfə” adlı məşhur məruzəsində Husserl bir tərəfdən “tarixin vahid ümumi mənasından”, “dünyanın zəka sayəsində mənalanmasından”, “universal zəkadan” danışır, digər tərəfdən də ümumbəşəri inkişafı avropalılarla məhdudlaşdırır və “Avropa bəşəriyyəti” ifadəsini önə çəkir.
Lakin bir şey həqiqətdir ki, min illər bundan əvvəl olduğu kimi, yenə də dünyanın mərkəzində insan dayanır. Yenə də ‘’hər şeyin meyarı insandır’’. Yeni əsrin ən humanist insanı da əvvəlkilər kimi dünyaya dağların, çayların, quşların, heyvanların mövqeyindən deyil, məhz insan mövqeyindən yanaşır və qiymət verir. Ona görə yox ki, o, eqoistdir və ancaq özünü və öz qövmünü düşünür. Ona görə yox ki, onun humanizmi və ekoloji şüuru kifayət qədər inkişaf etməyib. Sadəcə ona görə ki, “humanizm” əslində ancaq insanlara münasibəti əhatə edir və heç vaxt bütövlükdə təbiət miqyasında məhəbbətə çevrilmir. Baxmayaraq ki, insanlar təbiətə biganə deyil və bəzən meyl saldıqları ayrı-ayrı heyvanları konkret insanlardan daha çox sevirlər, lakin bu fərdi münasibət ümumiləşmiş bir prinsip və həyat amalı səviyyəsinə qalxmır. Məsələ burasındadır ki, hər hansı bir insan heç vaxt dağı, heyvanı və ya bitkini onun öz mövqeyindən duymaq, dünyaya onun gözlərilə baxmaq, onun həqiqi istəklərindən və sevincindən xəbər tutmaq imkanına malik olmur. İnsan üçün onlar ancaq rəmzləşəndə, insaniləşəndə önəmli ola bilər. Məsələn, Çingiz Aytmatov yaradıcılığında təbiət insaniləşir; boz qurd insaniləşir, Qara Nər, Ana Maral insaniləşir və duyğular, hisslər onun konkret daşıyıcısından ayrılaraq elə xüsusi müstəviyə çıxarılır ki, burada bütün dünya vəhdətdədir. Burada duyğuların daşıyıcıları olan konkret varlıqlar arxa plana keçir və dünya özü duyğuların vahid daşıyıcısı olur. Başqa sözlə, cisimlər və canlı varlıqlar arasındakı münasibət mücərrədləşərək və ümumiləşdirilərək duyğular arasındakı münasibət şəklində, artıq simvollaşmış dünyanın nağılları şəklində təqdim olunur. Lakin bütün bunlar əslində yazıçı “mən”inin ifadəsidir. Burada rəmzləşmiş təbiət insanı əvəz etmir, əksinə, yazıçı başqa insanların münasibətlərində özünü ifadə etdiyi kimi, təbiət təzahürlərində də məhz özünü ifadə edir.
Düzdür, bir insan başqa insanların da yerini verə bilməz və onların keçirdiyi hissləri, dünyaya baxışlarını, arzu və istəklərini eynilə yaşaya bilməz. Bu baxımdan yanaşdıqda, fəlsəfə ümumiyyətlə insan-dünya münasibətlərindən deyil, ancaq ayrıca götürülmüş insanın dünyaya münasibətindən, ancaq belə fərdi miqyasda təzahür edən duyğu və hissiyyatdan qaynaqlana bilər. Daha doğrusu, bu məqam fəlsəfənin poeziya ilə, sənətlə kəsişməsi, fəlsəfi poeziyanın və fəlsəfədə poetikliyin yaranış məqamıdır. Lakin bir insanın dünyaya münasibətilə ikinci və üçüncü insanın dünyaya münasibətləri arasında eyniyyət məqamları da vardır. Ən çətini də elə məhz eyniyyət və fərq məqamlarının sərhəddini ayırd etmək və burada təkrar olunanı, sabit qalanı – ümumini müəyyənləşdirməkdir. İnsan miqyasından bəşəriyyət miqyasına keçdikdə, daha doğrusu, bütün insanların tarixi inkişafının bir bəşəriyyət obrazı timsalında təsəvvür olunması isə xeyli fərqli müstəvidə həyata keçir. Bəşəriyyətin vahid bir sistem kimi formalaşması, daha çox tarixi prosesdir. Ona görə də, sivilizasiyanın tarixi və identifikasiyası bir tərəfdən fərdi mənəvi-intellektual proseslərin təhlilindən keçirsə, digər tərəfdən ictimai-tarixi proseslərin mədəni-mənəvi müstəvidə proyeksiyası ilə müşayiət olunur. Təsadüfi deyil ki, Toynbi sivilizasiya tarixi kontekstində vahid bəşəriyyətin formalaşması, planetin coğrafi-tarixi bütövləşməsi problemini qoyur.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
çap et