Müsahibimiz görkəmli filosof, Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovdur. Söhbətimizin məğzini Azərbaycanda dini və etnik tolerantlığın tarixinə, mərhələlərinə fəlsəfi-psixoloji aspektdən baxış təşkil edir.
– Bunun üçün alimin də, şairin də, memarın da, həkimin də milli ziyalılara çevrilməsi prosesi getməlidir. Bu və ya digər müəssisədə çalışan və maaş almaq müqabilində vəzifə borcunu yerinə yetirən şəxslərin öz fəaliyyətini milli mənafe kontekstində qurması, əməyin eyni zamanda vətənpərvərlik amilinə çevrilməsi ancaq xalqın bir millət kimi formalaşması sayəsində mümkündür. Bu baxımdan, milli mənafe ilə şəxsi mənafelərin uzlaşdırılması dövlətin əsas funksiyalarından biri olmalıdır. Müstəqillik əldə etdikdən sonra millət haqqında, milli mən, milli kimlik haqqında çox danışılır. Lakin bizi başqalarından fərqləndirən, məxsusiləşdirən cəhətlər, milli müəyyənliyin invariantları məlum olmadıqca bu cür söhbətlər sadəcə xoş niyyətdən və ya millətçi şüarlardan o tərəfə apara bilmir. Əksinə, milli mövzu şəxsi nüfuzun, şəxsi imicin yüksəldilməsi üçün bir vasitəyə çevrilir. İnsanların milli hissləri ilə manipulyasiya edənlər bu mövzudan siyasətdə də gen-bol istifadə edirlər. Açıq etiraf etmək lazımdır ki, 80-ci illərin axırları – 90-cı illərin əvvəllərində məhz ermənilərin təcavüzü nəticəsində milli hisslərin, emosiyaların canlandığı, tüğyan etdiyi bir vaxtda yaranmış şəraitdən sui-istifadə edənlər də, millətçi şüarlar dalğasında özlərinin də xəbəri olmadan siyasət arenasına çəkilib çıxarılan adamlar da sonradan doğrudan-doğruya siyasətçi olmaq iddiasına düşdülər. Emosiyalar çəkilib getdikdən sonra – sağlam şüur, məntiq, həqiqi siyasi bilik və dövlətçilik təcrübəsi lazım olduqda isə çəkilib yerini bu sahədə səriştəsi olanlara vermək əvəzinə, nəyin bahasına olursa olsun yenə də meydanda qalmağı üstün tutdular. Bu gün belə qüvvələrin bir qismi siyasi meydanda öz yerini möhkəmləndirmək üçün ziyalı missiyasından, millətçilik kartından sui-istifadə etməyə çalışırlar. Təəssüf ki, ziyalılarımızın da bir qismi məsələnin mahiyyətinə varmadan, sadəcə millətlə (əslində “millət-millət” deyənlərlə) bir yerdə olmaq missiyasını yerinə yetirmək naminə həmin müxalif qüvvələrə dəstək verməyə çalışırlar. Bəli, ziyalılıq millətçilik ilə sıx surətdə bağlıdır. Lakin ziyalı millətin şəninə təriflər yağdıran adamlara deyilmir. Sadəcə milləti sevmək də hələ ziyalılıq deyil. Ziyalı milli ruhun bilavasitə daşıyıcısı olan, milli ruhdan qida alıb yenidən onu millətə qaytaran, əsrlərin və nəsillərin varisliyini təmin edən şəxsdir.
Bəli, kosmopolit adamdan ziyalı ola bilməz. Lakin sadəcə millətçi adam da hələ ziyalı deyil. Ziyalılıq üçün millilik (millətçilik?!) zəruri şərtdir, lakin kafi deyildir. Sevən adamlar sevdiklərinə heç də həmişə fayda gətirmirlər. Sevdiyinin mahiyyətini anlamayan, onunla eyniləşə bilməyən, onu ancaq özününküləşdirmək istəyən, lakin özü ona çevrilə bilməyən, onun ola bilməyən şəxslərin sevgisi xeyirdən daha çox ziyan gətirir, faciə törədir. Başabəla millətpərəstlərin millətə olan sevgisi də milli ruhu öz dar düşüncə prizmasından, məhdud görüş dairəsindən keçirməyə, milləti özəlləşdirməyə yönəldilib. Əvvəlcə isə millətləşmək lazım idi. Adla, familiya ilə yox, sadəcə danışıq dili ilə, sazla, sözlə yox, həm də idrakla, fəlsəfi təfəkkürlə. Milli ruh özü də müəyyən inkişaf mərhələlərindən keçir. Bir şəxsin özünüdərk yolunda emosiyadan təfəkkürə və oradan da fəlsəfi dünyagörüşünə doğru keçdiyi yola bənzər olaraq, bir millət də yalnız ruhun emosional halından fəlsəfi özünüdərk məqamına yüksəlirkən əsl böyük millət olur.
– Xalqların mentalitetindən söz düşmüşkən, milli xüsusiyyətlərin hansı ümumi və fərqli cəhətləri var?
– Etnik-milli təfəkkürdən milli dövlətçilik şüuruna gedən yol milli və ümumbəşərinin sintezindən keçir. “Milli” anlayışı iki fərqli məzmun yükünə malikdir. Birincisi, hər bir millət üçün spesifik olan, onu fərqləndirən xüsusiyyətləri, ikincisi, fərqli cəhətlərlə ümumi cəhətlərin vəhdətini ehtiva edir. İnsan müəyyən bir millətə mənsub olmazdan əvvəl insandır. Və milliyyətindən asılı olmadan bütün insanlar üçün ümumi, zəruri olan cəhətlər vardır. “Etnik-milli” anlamı müxtəlif qrupların insanlarını fərqləndirən cəhətləri əhatə etdiyinə görə məzmunca kasıbdır, solğundur. Sözün geniş mənasında “milli” anlamı isə hər bir insana məxsus zəruri şərtləri də əhatə etdiyindən, zəngin və daha tutumludur.İnsanı səciyyələndirən keyfiyyətlərdən çoxu, onun maddi ehtiyacları, intellekti, bilik və əməli vərdişləri ümumbəşəri səciyyə daşıyır. Əsrlər boyu əvvəlki nəsillərin fəaliyyəti ilə yaranmış elm və texnologiya, maddi-texniki sərvətlər bütün insanlar üçün ünvanlanıb. Lakin bu və ya digər millətə mənsub olan adamlar müəyyən dildə danışır, müəyyən adət-ənənələri qoruyub saxlayırlar. Bunlar etnik-milli xüsusiyyətlərə aiddir. Milli dildən fərqli olaraq riyaziyyatın dili, kompüterin dili, texnikanın dili qlobal səciyyə daşıyır. Daha doğrusu, bu dilləri bilən insanlar da millətlər kimi qruplaşıb öz aralarında ünsiyyətə girirlər. Hansı ölkədə yaşamasından, hansı milləti təmsil etməsindən asılı olmayaraq elm adamları və filosoflar dünyanı bir insan meyarı ilə, insan prizmasından, ümumbəşəri dəyərlər mövqeyindən dərk etməyə çalışır və dünyanın, insan-dünya münasibətlərinin müxtəlif modellərini, konsepsiyalarını hazırlayırlar. Lakin insan öz milli və fərdi prizmalarından dünyaya münasibətini bildirirsə, burada da ümumiləşdirmək üçün yararlı olan rasional biliklər toplanır. Hər bir fərdin öz dünyası olduğu kimi öz fəlsəfəsi də var. Müxtəlif fərdlərin fəlsəfəsini yığıb, vahid ortaq məxrəcə gətirmək mümkün deyil. Daha doğrusu, fəlsəfənin özünəməxsus toplanma qaydaları vardır. Bu qaydalar elmi biliklərin toplanması və sənət əsərlərinin, bədii təəssüratların toplanmasından fərqlidir. Ən əsas məsələ milli ruhun mövcud olmasıdır. Elə xalqlar vardır ki, onların nümayəndələri fəlsəfi traktatlar yazır, lakin onları səciyyələndirən, özəlləşdirən, fərqləndirən ruh yoxdur. Onlar çoxdan başqa ruhlara qatışıb, onların içində itib-batıblar. Başqasına qatılmaq, başqasında itmək heç də ilk baxışdan göründüyü kimi pis şey deyil. Bu, çoxlarının aqibətidir. Bütün kiçiklərin aqibətidir. Bu böyük dünyada, böyük xalqların yaşadığı dünyada, böyük tarixlər yaradan və böyük nəzəriyyələr yaradan xalqlarla birgə yaşayıb onlara qatılmamaq, fərqli qalmaq asan məsələ deyildir. Digər tərəfdən də, sual olunur ki, fərqlənmək lazımdırmı? Son vaxtlar, xüsusilə müstəqillik əldə etdikdən sonra tez-tez sual olunur ki, “biz kimik?” və “bizim milli birliyimiz vardırmı?”.
Müasir azərbaycanlı üçün kim ideal ola bilər? Bəhmənyar, Füzuli, yoxsa Koroğlu? Səməd Vurğun, Yusif Məmmədəliyev, yoxsa Həzi Aslanov? Əlbəttə, kimsə deyə bilər ki, müxtəlif sahələrdən olan adamları müqayisə etmək düzgün deyil. Haqlı fikirdir və bizim məqsədimiz heç də onları müqayisə etmək deyil. Əsas məsələ bundan ibarətdir ki, xalqın məhz hansı sahədən olan böyük şəxsiyyətlərə daha çox rəğbət bəsləməsi onun milli təfəkkürünün və duyğu dünyasının strukturunda hansı sahəyə meylin güclü olduğunu aşkar etməyə imkan verir. Məlikməmmədin, Dədə Qorqudun, Koroğlunun timsalında tərbiyə almış gənclik, Nizaminin, Füzulinin, Vaqifin timsalında tərbiyə almış gənclikdən nə ilə fərqlənir? Bəs bunlar vəhdətdə götürüldükdə necə? Bəs muğamatın, sazın təsiri nə dərəcədədir? Məhz belə bir təsir dairəsi ola bilsin ki, bizi bir ingilisdən, rusdan fərqləndirə bilər. Lakin onların da Şekspiri, Bayronu, yaxud Puşkini, Tolstoyu vardır. Onların da Robin Qudu, Kral Arturu, yaxud İvan Qroznısı, İlya Murometsi, Suvorovu vardır. Önəmli olan odur ki, hər hansı millətin formalaşmasında fəlsəfənin, elmin, şeirin-sənətinmi, yoxsa ticarətin, yaxud müharibələrinmi rolu böyük olub? Milli nağıllar, dastanlar, laylalar, mahnılar insanlara nəyi daha çox təlqin edib? Sevgini, şəfqəti, yaxud cəsurluğu, qəhrəmanlığı, yoxsa tədbiri, hiyləni? Hər bir millətin qəhrəmanlıq eposu da, sevgi dastanları da vardır, milli Həmzəsi də, milli Koroğlusu da vardır, satqını da, hiyləgəri də, qəhrəmanı da vardır. Lakin Həmzələri müdrik sayanlar kimdir, ona nifrət edənlər kimdir? Lakin əsl sual bundan ibarətdir ki, milli şüurun strukturunda onların nisbi payı nə qədərdir? Fərdi millətçi şüurdan fərqli olaraq, statistik orta göstərici necədir? Milli mentalitet də, milli şüur da, hətta milli-fəlsəfi fikir də bütün bu göstəricilərdən asılı olaraq formalaşır. Hər şey fərdi və sosial idealın yönümü ilə müəyyənləşir. Başqa cür ola da bilməz. Çünki həyatın mənasını arayan fəlsəfə bu mənanı milli idealın fövqündə tapa bilməz. Digər tərəfdən, hər hansı bir xalqın keçmişini əks etdirən fəlsəfi fikir tarixi ilə həmin xalqın müasir düşüncə tərzi və milli idealı arasında, tam bir uyğunsuzluq da ola bilər; müasir millətin öz tarixi sələflərinə nisbətən irəli getməsi, tənəzzülə uğraması, ya da başqa təsirlərə məruz qalması nəticəsində. Antik fəlsəfi fikri orta əsrlərdə yunanlar deyil, ərəblər, yeni dövrdə isə almanlar yaşatdılar. Deməli, fəlsəfi fikir nisbi müstəqilliyə malikdir və hər hansı bir xalqdan, millətdən ayrılaraq, başqaları tərəfindən əxz olunmaq və davam etdirilmək və hətta, sosial ideala, həyat normasına çevrilmək imkanına malikdir.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
çap et