“Gəncə qapısı”ndan böyük ədəbiyyata

MƏMMƏD ALİMİN YARADICILIĞINDAN ŞTRİXLƏR

Çağdaş Azərbaycan poeziyasının intellektual ovqatına, bədii-estetik məziyyətlərinə yeni çalar, fərqli baxış tərzi, füsunkar cazibədarlıq gətirən sənətkarlardan biri də, qədim və zəngin ənənələrə malik Gəncə ədəbi mühitinin yetirdiyi Əməkdar incəsənət xadimi, tanınmış şair, istedadlı dramaturq, peşəkar tərcüməçi və publisist Məmməd Alimdir.
 
O, 25 ildən çox Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gəncə bölməsinin sədri vəzifəsində çalışıb, 15-ə yaxın şeir, dram və tərcümə kitablarının müəllifidir.

Məmməd Alim (Alim Qəhrəman oğlu Məmmədov) 1949-cu il martın 16-da Goranboy rayonunun Xınalı kəndində yoxsul bir ailədə dünyaya göz açıb, ilk təhsilini doğma kənddə alıb, ailəlikcə Gəncə şəhərinə köçdükləri üçün 6-cı sinifdən dərslərini C.Cabbarlı adına 6 saylı orta məktəbdə davam etdirib. Alimin atası Qəhrəman kişi maddi cəhətdən kasıb olsa da, zəhmətsevər insan, mənəviyyat adamı, ədəbiyyat həvəskarı idi və bəzən şeirlər də yazardı. Alim uşaqlıq çağlarında anası Sünbül xanımdan və nənəsindən mənalı, musiqili bayatılar, laylalar dinləyib, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin təsiri altında lirik şeirlər qələmə alıb.
Onun orta məktəb illərində ilk şeirləri Gəncə şəhər “Kirovobad kommunusti” qəzetində işıq üzü görüb, hələ 1966-cı ildə, onuncu sinifdə oxuyarkən Azərbaycan Televiziyasının “Şeirsevərlər məclisi”nə dəvət alıb, burada Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə gənc Alimin qələm təcrübələri ilə tanış olduqdan sonra şeirlər haqqında müsbət fikirlərini bildirib və “uğurlu yol” arzulayıb.

Məmməd Alim orta məktəbi bitirdikdən sonra H.Zərdabi adına Gəncə Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsinə daxil olub (1967), qaynar Gəncə ədəbi mühitində poeziya yaradıcılığını davam və inkişaf etdirib. İnstitutun birinci kursunda oxuyan Məmməd Alim xatirəsində qeyd edirdi: “Azərbaycan Radiosu “Nəvələr” poemamı səsləndirdikdən sonra mənə 50 manat qonorar göndərmişdi. Bu məbləğin üstünə bir az da əlavə edib anama bir üzük aldım. Onun barmaqları mənim yaşımdan da çox müddətdə üzük həsrəti çəkmişdi. İlk qonorarıma aldığım hədiyyəni nişan üzüyü kimi qəbul edən anam Sünbülün sevincqarışıq təəccübünü indi də unuda bilmirəm...”

Saf, səmimi müşahidələri, incə, zərif detalları hiss və duyğularının məcrasından keçirərək poetik mənzərə, unudulmaz lövhə yaratmağı bacaran Məmməd Alimin şeirləri öz mövzusunu, təbəssümünü, təbiiliyini, təravətini həyatdan alıb. Onun “Ürəyimin şəkli” şeirlər kitabçası 1979-cu ildə, 30 yaşı olarkən “Gənclik” nəşriyyatında işıq üzü gördü. “Gecə ulduzlar axar” (1984), “Oxuyan qarğılar” (1985) kitabları M.Alimin mənəvi-psixoloji ovqatını ədəbi ictimaiyyətə yaxından tanıtdı. Şairin bədii yaradıcılığının əsas və sanballı hissəsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonrakı dövrə təsadüf edir. Onun bir-birinin ardınca nəşr etdirdiyi “Yuxulama Oğuz oğlu” (1991), “Kəpəzin nəğmələri” (1991), “Bağışlamaz vətən bizi” (1993) kitabları Qarabağ mövzusunda, vətənpərvərlik ruhunda, dövrün, mühitin ziddiyyətlərindən, insan və zaman problemlərindən bəhs edən şeirlərdir. O, Qarabağ müharibəsi dövründə tez-tez ön cəbhədə, döyüşçülərin yanında olub, onlara vətənpərvərlik ruhlu şeirlər oxuyub.

Məmməd Alim sözün müstəqim və məcazi mənalarında Məhsəti Gəncəvini, Əbülüla Gəncəvini, Nizami Gəncəvini, Mirzə Şəfi Vazehi və yüzlərlə müqtədir şəxsiyyətləri yetirən elmi, ədəbi-tarixi mühitin “Gəncə qapısı”ndan böyük ədəbiyyata, Azərbaycan poeziyasına daxil olub. Onun “Gəncə qapısı” şeiri yalnız tariximizin bir əmanətini, mədəniyyətimizin dəyərli bir qənimətini deyil, bütövlükdə dövrün, epoxanın mənəviyyat hadisəsini qabardıb.

Bir vaxt aparıldın əmanət kimi,
Yurddan qoparıldın qənimət kimi.
Asıldın sinəmdən qıfılbənd kimi,
Sirli-soraqlısan, Gəncə qapısı.
 
Qanatdı qəlbini qonşu qarəti,
Sinirə bilmədin qəvi qürbəti.
Çürütdü ömrünü Vətən həsrəti,
Sinəsi dağlısan, Gəncə qapısı.

Gəncə qapısı yalnız bir xanlığa məxsusluqdan daha yüksəkdə dayanan, dəmirçilik sənətinin adi nümunəsindən bir xalqın dövlətçilik rəmzinə, milli birlik, bütövlük simvoluna, haqq-ədalət meyarına çevrilmiş mənəvi dəyərlər toplusunu təcəssüm etdirir. Məmməd Alimin Gəncə qapısına müraciəti, əslində vətənpərvər şairin övladı olduğu xalqın şanlı dünəninə, 70 illik qırmızı rejimin unutdurmağa, ləkələməyə  çalışdığı canlı tarixinə müraciətdir.

Onun Azərbaycan bayrağına, qədim yurd yerlərinə, tarixi abidələrə, qalalara, bürclərə həsr etdiyi şeirlər bütövlükdə vətən haqqında bütövlük simfoniyasının sevgi layını, düşüncə qatını şəkilləndirir.

“Azərbaycanım” şeirində vətən coğrafiyasının mənəvi hüdudlarını nişan verən şair oxucusunu daha dərindən düşünməyə, diqqətini incə, mübhəm məqamlara yönəltməyə vadar edir.

Şuşada Topxana hay-harayımsan,
Şəkidə yadigar Xan sarayımsan,
Saranı aparan Arpa çayımsan,
Bəzzim, Əlincəmsən, Azərbaycanım!

Sən Bakım, Dərbəndim, Təbrizim mənim,
Düzlük, haqq-ədalət tərəzim mənim,
Qəlbim qədər geniş ərazim mənim,
Borçalım, Göyçəmsən, Azərbaycanım!

Siyasi reallıqların təlqin etdiyi düşüncənin əksinə olaraq “Dərbəndim, Təbrizim..., Borçalım, Göyçəmsən, Azərbaycanım!” - deyən şairin oxucularına həm ağrılı, göynərtili, həm də mübariz əhval-ruhiyyədə müraciəti əzizləmə, oxşama ovqatından daha yüksək statusa - yaddaşın ovxarlanma məramına, cilalanma amalına xidmət edir.

Məmməd Alimin poeziyasında vətənə məhəbbət, onun tarixi keçmişinə sayğı, təbiətinə vurğunluq, müasirlərinin arzularına, düşüncələrinə ehtiram və diqqət, xalq yaradıcılığından səmərəli faydalanma, müşahidələrinin poetik məqama yüksəlməsi məmnunluq duyğusu yaradır. Onun lirik şeirlərində, xüsusilə təcnislərində alliterasiyadan, omonim sözlərdən yerli-yerində istifadə, canlı mənzərə yaratmaq istedadı özünü “Qanadı...” adlı şeirində daha aydın büruzə verir.

Qarğılıqda qarıldayan qarğadı,
Durnanın yanına düşüb qanadı,
Qərib quşa qart qarğamı qarğadı,
Qırılıbmı, qanadımı, qanadı?!

Şairin “qərib quş” adlandırdığı, qanadı qırılıb yanına düşən durnanın mövcud durumunu son iki misrada təqdim olunduğundan daha obrazlı, daha təsirli təsəvvür etmək çox çətindir. Qatarından cüda düşən, vüsalına, vətəninə qovuşmadan qədərinə qəriblik yazılan, qanadı qırıq durnanın taleyi acınacaqlı olduğu qədər də düşündürücüdür. Qırıq qanadlı, qərib durna üçün söz içində yuva quran şair insanlarda təbiətə qarşı mərhəmət, rəhmdillik hissi  aşılayır.

Məmməd Alimin yaradıcılığında onun həyatı, tərcümeyi-halı ilə sıx bağlı elə şeirləri vardır ki, poetik söz, obrazlı ifadə nikbin ruhla cilvələnərək tarixi missiya daşıyır. Yaşından asılı olmayaraq ana itkisi hər kəs üçün böyük kədər, ağır dərd, ağrı və sızıltı yaradır. Şairlərimizin bu mövzuda yazdığı çoxsaylı nəzmlərdə qəm-qüssənin nisgilli təzahürü tez-tez rast gəlinən və başa düşülən hissdir. M.Alimin şeirlərində insan ölümünə, doğmaların itkisinə fəlsəfi yöndən yanaşıldığı üçün təbii həyat hadisəsi kimi təqdim edilir. Onun “Ata, qarşıla anamı” şeiri bu baxımdan xarakterikdir. Sərlövhənin diktə etdiyi müsbət emosiyanın, duyğuların əksinə olaraq şair 24 il əvvəl dünyasını dəyişmiş atasına müraciət edərək yenicə dəfn olunan anasını beləcə tapşırır:

Anamı tək yola saldıq,
Ata, qarşıla anamı.
Biz hələlik burda qaldıq,
Ata, qarşıla anamı.

Hardasansa gəlir ora,
Ondan-bundan sora-sora,
İyirmi dörd ildən sonra,
Ata, qarşıla anamı...

Rüzgarın üzü boz, sərtdir,
Əynində ağ bir xələtdi,
Oralara nabələddi,
Ata, qarşıla anamı.

Şeirin mayasında, nüvəsində yuvalanan ayrılıq, həsrət, intizar duyğusundan daha öndə, nikbin əhvali-ruhiyyə fonunda vüsala yetişmə hissinin qabarıq verilməsi, fərqli yanaşma tərzi Məmməd Alimə məxsus poetik yenilikdir.

Onun “Ölüm sevgidən sonradır” şeiri sevgi - ölüm kontrastına işıq salır, fəlsəfi aydınlıq gətirir. Ölümün xofunu dağıtmağı bacaran şair bu qənaətdədir ki, sevginin bitdiyi məqamdan ölüm başlayır. Başqa sözlə sevgisiz, məhəbbətsiz ömür sürənlər mənasız ölü həyatı yaşamağa məhkumdur:

Günün doğuşu sevgidir,
Qürub yağışı sevgidir.
Tanrı qarğışı sevgidir,
Ölüm sevgidən sonradır.

Məhəbbət - ömür məbədi,
Ölüm - sevginin mabədi.
Yalnız sevgiymiş əbədi,
Ölüm sevgidən sonradır.

Məmməd Alimin aşıladığı nikbin düşüncə ondan ibarətdir ki, “Ölüm - sevginin mabədi” olsa da, “Yalnız sevgi əbədi”dir. Əbədiyyətə qovuşmağın yeganə yolu sevgidir. Şairin dərin inamını, şeirin ruhunu, fəlsəfi hədəfini əks etdirən, insanlığa ünvanlanan həyat, yaşam düsturu belədir:  Sevgi - ölümsüzlük, Ölüm - sevgisizlikdir!
Dünyaya məhəbbət meyarı ilə yanaşan şair üçün həyatla xudahafizləşməyinin özündə də ölümə meydan oxuyan sevgisi “Dünya, qapını aç” şeirində qabarıq görünməkdədir.

Ömrümün sonuna söz sələmim var,
Başdaşım olacaq bir qələmim var,
Axı, burda mənim nə ölümüm var,
Dünya, qapını aç, aç çıxım gedim.

Şairin sevgiylə, məhəbbətlə, bir az da incikliklə söylədiyi bu şeirdən, duadan sonra dünya bəlkə də ilk dəfə “insafa gəldi”, könlünə “mərhəmət” işığı düşdü: 2014-cü ilin 28 avqustunda 65 yaşlı Məmməd Alimin üzünə əbədiyyət qapısını açdı...

M.Alim özündən sonra zəngin ədəbi-bədii irs qoyub getdi. O “Yuva qurdum söz içində” (1997), “Mənə məktub yazma...” (1997), “Ölüm sevgidən sonradır” (1998), “Çətənə qozun nağılı” (1998), “Poeziyanın səhra ulduzu” (2003), “Dünya, qapını aç...” (2014), “Gəncədən doğan ulduz” kitablarının, ilk Sovet İttifaqı Qəhrəmanı İsrafil Məmmədova həsr etdiyi “Gözləyin, qayıdacağam” pyesinin, “Gəncədən doğan ulduz”, “Yeddi məhbusun şikayəti” mənzum dramlarının müəllifidir.

Məmməd Alim mütərcimlik sahəsində də qələmini uğurla sınamışdır. Onun Məhsəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi, Qətran Təbrizi, Rəziyyə Gəncəvi, Mirzə Şəfi Vazeh, eləcə də A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov, S.Yesenin, İ.Brodski, A.Tvardovski, İ.A.Bunun, A.Tarkovski və başqa sənətkarların yaradıcılığından yüksək bədii keyfiyyətə malik tərcümələri vardır. Şeirləri polyak, fars, türk, rus, ukrayna, gürcü və digər dillərə çevrilərək nəşr olunub, sözlərinə musiqi əsərləri bəstələnib.

“Azərbaycantelefilm” Yaradıcılıq Birliyi 2007-ci ildə Məmməd Alim haqqında “Yuva qurdum söz içində” adlı sənədli film çəkib.