Dəyişən zamanda dəyişməyən həqiqətlər romanı

Şamil VƏLİYEV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

(davamı)

Yunus Oğuz Əmir Teymuru ümumtürk dahisi, dövlət xadimi, müdrik şəxsiyyət kimi qiymətləndirməklə məhdudlaşmır, onu islamın təməl faktorlarına-ehkamlarına əməl edən inamlı bir şərqli, islam “dinin hamisi” kimi, habelə yeniliyə meylli, milləti və dinin müasir həyatla ayaqlaşmasına çalışan mütəfəkkir kimi təqdim edir. Bu isə müasir Azərbaycan vətəndaşının ideya dəyərlərinə, azərbaycançılıq prinsiplərinin tələblərinə, daha dəqiq desək “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” düsturuna tam uyğun gəlir. Həmin üçlü prinsipə əsaslanan düsturun müasir və müstəqil Azərbaycan dövlətinin bayrağında üç rənglə rəmzləşdiyini nəzərə alsaq yazıçı Yunus Oğuzun vətəndaşlıq mövqeyi haqqında birmənalı fikir söyləmək olar.

Yazıçının tarixə bədii ekskurslarındakı obyektivliyin, hadisələrin cərəyan etdiyi möhtəşəm coğrafiyada Azərbaycan həqiqətlərinə həssas münasibətin, ümumtürk dəyərlərinə ehtiramın roman boyunca qorunması deyilənlərə parlaq sübutdur.

O deyir: “Əlincə qalası on bir ildən çox idi ki, teymurilər tərəfındən mühasirədə idi. Əmir Teymur Azərbaycanın cənub torpaqlanı öz imperiyasının tərkibinə qatdıqdan sonra 1387-ci ildə Naxçıvandakı Əlincə qalasına yaxınlaşmış, burada İlyas Xoca naxçıvanlıların müqavimətini çətinliklə qıra bilmişdi. Naxçıvanın məhz Gərni və Sürməli isteh-kamları dağıdıldıqdan sonra Əlincə qalası mühasirəyə alınmışdı.

Bu qala Əlincə çayı sahilində yüksək sıldırım qaya üzərində salınmışdı. Qalaya yalnız şərq və qərb tərəflərdən iki yol vardı. Ancaq onlar da çox dar və yoxuşlu idi. Qalanın divarları və bürcləri çox möhkəm tikilmişdi. Qalanın üstündən Naxçıvanın düzən yerləri görünür, bu onu daha əhəmiyyətli edirdi. İlanlı dağı ilə üzbəüz duran Əlincədən havanın dumansız-çənsiz vaxtı Ağrıdağı da görmək mümkün olurdu. İstehkam hasarlarının içərisində və dağın döşündə üzümlüklər, bağ və əkin yerləri, otlaqlar, çoxlu su  mənbələri salınmışdı. Qalanın uzunmüddətli mühasirəyə davam gətirməsi üçün su anbarları, ovdanlar tikilmiş, quyular taxılla doldurulmuşdu. Cəlalilər qalanın əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onu həmişə daha da möhkəmləndirirdilər. Teymur Azərbaycana yürüş edəndə Sultan Əhməd cəlalilərin xəzinəsini, ailəsini, yaxınlarını və oğlu Əmir Tahiri Əlincə qalasına göndərib, qalanın rəisliyini Əmir Altuna tapşırmışdı.

Əmir Altun neçə illərdi ki, Əlincəyə rəhbərlik etdiyindən, qalanın gizli yollarını, hər künc-bucağını, hər dolanbacını gözübağlı tanıyırdı” (“Zirvəyə doğru”, s.341-342).

Romanlarında tarix həqiqətləri və onların mahiyyətindəki dramatizm elementlərinə meyl göstərən Yunus Oğuz gerçəklər və xəyallar olmuşlar və olacaqlar haqqında bədii düşüncələrini millət, xalq və vətən taleyi ilə bağladığına görə onun əsərləri böyük maraqla oxunur. Çünki o tarixin sosial-fəlsəfi mahiyyətini təhlil yolu ilə müasir həqiqətlərin şərhini verməyi vacib sayır, bu gündə tarixi, tarixdə bu günü görməyi bacarır.

Yazıçının romanlarında bir əhəmiyyətli cəhət də ondan ibarətdir ki, o kütləvi səhnə və mənzərələrin yaradılmasında mahirdir. Yunus Oğuz Əmir Teymurun ordusunun manevrlərini, fərdi və kütləvi döyüş prosesini elə aydın təsvir edir, elə detallarla verir ki, onlar bütün tərəfləri ilə yadda qalır. Bu baxımdan Əmir Teymurun Hindistana yürüşü və Ankara vuruşu ən yüksək zirvəni təşkil edir. Yazıçı hökmdarın döyüş hazırlığı, onu idarə etməsi, prosesi başa çatdırması və nəticələr haqqında yalnız müfəssəl məlumat verir, həm də epik lövhələr yaradır, ordugahın-əsgər düşərgələrindəki əhval-ruhiyyənin, psixoloji durumun belə fərqinə varır, döyüşən tərəflərin qüvvələrindəki tənasübü izah edir, onların doğurduğu tarixi dramatizmi aydınlaşdırır. Bu mənada 1402-ci ilin Ankara döyüşü xarakterikdir. Əmir Teymuru və İldırım Bəyazid kimi iki qüvvətli və təcrübəli türk hökmdarının qaçılmaz müharibəyə düçar olduğunu bildirən Yunus Oğuz yazır:

“Tarixi miladdan öncəyə gedib çıxan Ankara qalasının yaxınlığında Bent, İncəsu və Çubuk çayları bir-birinə qovuşur. Bu qala hetlərin, romalıların, bizansların və səlcuqların zamanında strateji əhəmiyyətli sayılırdı. Qala iki hissəyə bölünürdü; iç və bayır qalalara...

İdırım Bəyazid də Əmir Teymurla sonuncu döyüşə çıxmaq üçün qərargahını Ankara qalasında yerləşdirmişdi. O burada boş dayanmır, diplomatik yazışmalar aparır, kəşfiyyatı və çuğulları dinləyib göstərişlər verirdi. Rumelindən və Anadoludan buraya axın-axın gələn əsgəri bölükləri qala ətrafında müxtəlif istiqamətlərdə yerləşdirirdi. O, əsgərlərin sərkərdələrinə, ordunun qorxubilməz qartal və şahinlərinə, dəniz sahillərində yerləşən alicənab və döyüşkən süvarilərə, Qaraman atlılarına, Matanşa süvarilərinə, Şaruxanın atlı igidlərinə, tümən əmirlərinə, sancaq bəylərinə, Bursa və Ədirnə arasındakı bütün şəhər və əyalətlərin hakimlərinə, qala oxçularına, yunanlara və başqalarına xəbər göndərmişdi ki, bu əmri alan kimi hər kəs işini dayandırıb silahlansın və Ankaraya toplaşsın “Dünyanın hakimi” (s.297).

Tarixi çox qədimlərə gedən nifaq və “mənəm”lik iddiası romanın səhifələrində, mətnaltı qatda, yazıçının təhtəlşüurunda birmənalı qiymətləndirilmir, pislənmir, tənqid olunmur. O əsərin dramatik səhnələrini yaratmağa impuls verir, hadisələrin cərəyanında bütün aydınlığı ilə ifadə olunur. Və bu mövqedə dayanması yazıçı Yunus Oğuzu Əmir Teymur haqqında yazan digər qələm sahiblərindən fərqləndirir. Hökmdarı mif, nağıl və rəvayət pərdəsi arxasından çıxararaq gerçək dastan-roman prinsipləri ilə təqdim edən Yunus Oğuz onu “hərb allahı” (Hüseyn Cavid) kimi yox, gözlənilmədən yaranan çətinliklərdən, döyüş vəziyyətindən məharətlə çıxmağı bacaran sərkərdə, ordu başçısı, dövlət rəhbəri, əzabkeş türk, islam təəssübkeşi kimi qiymətləndirir. Lakin nə qədər bədii ustalıq və istedada arxalansa da yazıçının qarşılaşdığı tarix həqiqəti-müharibə qaçılmazdır. Beləliklə, oxucunu tərəflərin döyüş düşərgələri ilə tanış edən Yunus Oğuz bildirir: “Əmir Teymur sağ cinaha şahzadə Ömər Şeyxi, Taş Temur oğlanı, Yusif Moğolı, Xoca Əlini, Dövlət Temuru, Məhəmməd Kavçini, Saray Mülk Tavaçını, Elçi Buğanı, Məhəmməd Tavaçını, Sufi Xəlili, Şeyx Məhəmmədi, Qaramanı, Cahanşahı, sol cinaha isə Cəlal əl-İslamı, Şah Vəli Sevincəyi, Tanrıvermişi, Lukmən Tavaçını, Sultan Barlası, Hacı Seyfəddini, Şeyx Arslanı, Dövlət Xoca Barlası, Seyid Xocanı, Osman Tavaçını və başqa bəyləri, şahzadələri, əmirləri təyin etdi. qrdunun avanqardında isə şahzadə Məhəmməd Sultan durdu.

Gətirilən fillərin üstünə zireh çəkildi, köşklər quruldu və ən mahir oxçular bu köşklərdə yerləşdirildi.

Rum elinin bütün məşhur döyüşçülərini və bəylərini başına toplayan İldırım Bəyazid də öz qoşununu sıraya düzdü. Sağ cinah yalnız qara paltarda olan, bütünlükdə zirehə bürünmüş, bu səbəbdən yalnız gözləri görünən iyirmi min serb döyüşçüsünə başçılıq edən Stefana tapşırıldi. Şahzadə Çələbi sol cinaha təyin edildi. Onun oğlanlari İsa, Musa, Mustafa arxada dayandı. Digər bəylər, əmirlər – Fərəh paşa, İgidbəy, Temurtaş, Xoca Firuz, İsabəy, Həsən paşa, Murad paşa, Əli paşa, Yaqub, Yüsif, Eltarban, Başıaçıq, Eldəgiz və başqaları də öz yerlərini tutdular. (“Dünyanın hakimi”, s.313-314).

Əmir Teymurun cahangirlik-fatehlik iddialarından daha çox onun haqq, ədalət arzularına, islamın qanunları ilə yaşamaq prinsiplərinə aydınlıq gətirən yazıçı Yunus Oğuz romanda ümumtürk RUH-unu ayrı-ayrı tip, xarakter və şəxsiyyətlər miqyasında-ölçüsündə ifadə etmir. Əksinə onu ordu birlikləri, nəsil şəcərəsi və Turan coğrafiyasında işıqlandırır. Belə olduğuna görədir ki, hadisələrin axarında Əmir Teymur və onun əsgərləri, elçiləri, dilmancları, tacirləri, müttəfiqləri, ordu başçıları, casusları və sair özünəməxsus keyfiyyətləri ilə maraq doğururlar. Bu isə romanın təsir gücünü artırır, süjet xəttinin dinamikasını sürətləndirir, hadisələrin çoxşaxəli inkişafını müəyyənləşdirir və ziddiyyətlərin artmasına səbəb olur, əsərin dramatik situasiyalarla zənginləşməsinə meydan açır. Bunun ən parlaq ifadəsi isə heç şübhəsiz ki, Ankara uğrunda döyüşə gətirib çıxaran səbəblər əsasında yaranmış ziddiyyət və onun təsvirinə, təhlilinə həsr olunan səhifələridir. Yaranmış vəziyyəti ətraflı şəkildə aydınlaşdıran yazıçı vəziyyətin gərginliyini bildirmək üçün yalnız tarixi həqiqətləri, arxiv sənədləri, rəvayət və salnamələrdə bildirilən məlumatlara deyil, həm də yazıçı təxəyyülünə arxalanaraq geniş meydan hadisələrini işıqlandırır. Bunun üçün döyüşən qrupların obrazını yaratmağı, onların birlikdə vuruşmaq əzmini və kütləvi səhnələri canlandırmağı vacib bilən yazıçı deyir: “Əmir Teymur Avnikdə Osmanlı elçilərıni təəccübləndirmək və ordunun gücünü göstərmək üçün orduya baxış keçirdi. Bunu “Yer üzündə bu çoxmillətli orduya qarşı heç kim duruş gətirə bilməz” fikrini elçilərə aşılamaq üçün edirdi. Ordunun sıralarında kimlər yox idi? Bura “Turan əsgərləri”, “Azərbaycan döyüşçüləri”, “Türküstanın bəbirləri”, “Balxşanın pələngləri”, “Dəşt və Xatanın şahinləri”, “Moğolların çalağanları”, “Cətənin qartalları”, “Xocəntin ilanları”, “Anadakanın peyğəmbər çiçəkləri”, “Xarəzmin kərtənkələləri”, “Curcanın vəhşi heyvanları”, “Zaqanın qartalları”, “Xazar Şadmanın tazıları”, “Xorasan və Mazandaranın şirləri”, “Cilin kaftarları”, vəhşi dağ heyvanları, “Rüstəmdar və Talkanın timsahları”, “Xuz və Kermanın aspid tayfaları, “İsfahan, Rey və Həmədanın canavarları”, “Hind, Sind və Multanın filləri”, “Şur əyalətinin qoyunları”, “Qordan dağ kəlləri”, “Şəhrizarın əqrəbləri”, “Əsger-Makram gürzələri” toplanmışdılar.

Onlara bir sürü goreşən qullar, türkmən bivecləri, ərəb itləri, fars ağcaqanadlari, atəşpərəst dəstəsi və maqlar da əlavə olunmuşdu”. (“Dünyanın hakimi” s.294).

Yunus Oğuzun yazıçı-vətəndaş kimliyində ortaq türklük ruhu və düşüncəsi dominatlıq təşkil etdiyindən romanın hər səhifəsində genetik yaddaşın hadisələri müşayiət etdiyini görürük. Tarixçi-türkoloq alim kimi də ictimaiyyətə yaxşı tanış olan Yunus Oğuz türkoloji mənbələrin informasiya bolluğundan istifadə edir, ortaq türklük coğrafiyasındakı toponomik atlas haqqında təfərrüatlı düşüncələr sərgiləyir, qədim dövr türklərinin nəsl şəcərəsi barədə elmi məlumatlarla bədii yaşantılarını vəhdətdə oxucusuna çatdırır. Yazıçının bu romana qədər qələmə aldığı eynitipli əsərləri və Attila, Alp Ər Tonqa (Əfrasiyab), Çingizxan kimi dahi sərkərdələr haqqındakı elmi-tarixi yazıları əsas verir ki, o ədəbi qəhrəmanlarını ümumtürk fenomeni kimi təqdim edə bilsin. Bir fikri ayrıca vurğulamaq lazımdır ki, Yunus Oğuzun düşüncələrində tarix yalnız “türklərlə başlayıb” romantik müharibə uğurları ilə davam etmir, burada yaşanan və ötən günlərin iztirablı, əzablı anları yazıçının maraq mərkəzindədir. Həmin səbəbdəndir ki, Əmir Teymurun hökmdar, sərkədə-strateq, nəsil davamçısı kimi fundamental obrazı əsərin hər səhifəsində görünür. Hökmdarı filosof İbn Xaldunla qarşılaşdıran yazıçı bildirir: “Hökmdar özünə yer tapa bilmədi, ayağa durdu. İbn Xaldun da ayağa qalxdı. Əmir fikirli-fikirli bir qədər zalda gəzişdi, sonra gəlib alimin qarşısında dayandı, onun nurani sifətinə baxdı:

– Bu dediklərinin tarixi əsasları, dərin bilgiləri varmı?

  – Var, böyük hökmdar! Tarixi bilgilərə görə Nuh peyğəmbərin üç oğlundan birinin adı Yafəs olub. Yafəsin oğlunun adı Qamər, nəvəsinin adı Tork, yaxud Turuk (Türk), nəticəsinin adı isə Toqarmadır. – İbn Xaldun bir qədər susub sonra əlavə etdi. – Mən yəhudilərin arxivində çalışarkən əlimə Xəzər Xaqanının maraqlı məktubu keçdi. Musəvilik dinini qəbul etmiş Xəzər Xaqanı İosif ona Xəzər türklərinin mənşəyi barədə verilən sualın cavabında bildirmişdi: xəzərlər Toqarmanm on oğlundan biri olmuş Xəzərəkin nəslindəndirlər. Onun yazdığı məktubda xəzərlərə qohum olan doqquz sayın adı çəkilir; Uyğur, Yanur, Bulqar, Turis, Savur.- Yenə susdu. Sanki dediklərinin hökmdarın hafizəsinə daha dərin yazılmasını istəyirdi. – Başqa bir tarixi bilgidə göstərilir ki, Türk, Bulqar və Xəzər Yafəsin oğullarıdır.

(“Dünyanın hakimi” s.246-247).

Göründüyü kimi Əmir Teymurun obrazı törəyişdən üzü bəri yaddaş salnaməsi fonunda canlandırılır, onun şəxsiyyət, xarakter və milli kimlik cizgiləri yazıçını daha çox cəlb edir. Beləliklə də başqalarından fərqli olaraq Yunus Oğuz Əmir Teymuru yalnız “başkəsən, hərb allahı”, “qəsbkar, qantökən və gözçıxaran xinxar” kimi deyil, həm də milli yaddaşı, dini və şəxsi arzuları uğrunda çarpışan gerçək insan kimi təqdim etməyə üstünlük verir, onun dili ilə deyir: “Nə vaxta qədər baş kəsib qan tökməklə ad çıxaracağıq”. Bu meyl yazıçının Əmir Teymurun öz müəllimi Seyid Beçke, Nəsimi, tacir Ağababa və başqaları ilə görüşərkən, eyni zamanda ölkə və qalalara hücum ərəfəsi düşünərkən daha qabarıq ortaya çıxır.

Həmin düşüncələrin nəticəsidir ki, Əmir Teymur “Diplomatiya bitən yerdə savaş başlayır” məntiqi ilə yaşayır və inanır ki, “- Qələbə qadın kimidir, o hər zaman sənin olmur... Ancaq onu əldə etməyi və saxlamağı bacarmalısan!” (“Zirvəyə doğru” s.304).

Nəhayət, Əmir Teymurun tarixi taleyinə işıq salan bu romanın dəyərini qısaca xülasə edərək demək lazımdır ki,

– Tarix yaradan şəxsiyyət haqqında epik təhkisi ilə fərqlənən zamandır.

– Ortaq türklük tarixini canlandıran bədii salnamədir.

–Süjet və kompozisiyasında mükəmməlliyi maraq doğuran və hadisələrin axarındakı vizual genişliyi, aydınlığı ilə yadda qalan nəsr nümunəsidir.

– Yalnız tarixi-təsvir və təhlil edən bədii əsər deyil, həm də milli və xalq həyatına ayna tutan, müəllifinin adını tarixə həkk edən yaradıcılıq məhsuludur.

– Çağdaş Azərbaycan nəsrinin inkişafını təsdiqləyən və onun xüsusiyyətlərini parlaq şəkildə əks etdirən, klassik dastan poetikası ilə modern nəsr elementlərini birləşdirən romandır.

– Dünəndən bu günə körpü salan əsərdir və onun və onun müəllifi Yunus Oğuz dəyişən zamanda dəyişməyən həqiqətlərin yazarıdır. Çünki yazıçının bu və digər romanları da həmin fikri təsdiqləyir.