(Bakının azad edilməsinin 94 illiyinə həsr olunur)
(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)
Vəziyyətin ağırlığına baxmayaraq Sentrokaspi rəsmiləri Denstervilin hələ bir müddət İranda ləngiyərək daha böyük hərbi güc toplamasını məqbul sayırdılar: “Onların belə bir sarsaq fikri vardı ki, qüvvələr hamısı gəlib çatana qədər Ənzəlidə gözləyim, sonra Bakıya gəlim və təntənəli şəkildə şəhərə daxil olum. Onlar hesab edirdilər ki, əgər ingilis generalı bir ovuc əsgərlə gəlsə, bu yerli əhaliyə son dərəcə pis təsir göstərəcək, adamların mübarizə əhval-ruhiyyəsinin yerli-dibli yox olmasına gətirib çıxaracaq.”- deyə Denstervil gündəliyində yazırdı.
Lakin xəyalpərvər “diktatorlardan” fərqli olaraq Denstervil öz imkanlarından daha yaxşı xəbərdar idi. Ona görə də həyatının ən böyük işlərindən birini təxirə salmaq niyyətində deyildi. Bakıya səfər hazırlıqlarının vüsət aldığı günlərdə o, qərargahını “Kroger” gəmisinə köçürmüşdü. Cənubi Afrika Respublikasının holland əsilli prezidentinin adını daşıyan həmin gəmidə çar Rusiyasının üç rəngli bayrağı qaldırılmışdı. Bu simvolika yerli inqilabçıların - Ənzəlidəki hərbi-inqilab komitəsinin xoşuna gəlməmişdi. Bolşevik nümayəndə heyəti general Denstervilin yanına gələrək “əksinqilabi hərəkətin” qarşısını almağı tələb etmişdi. Öz növbəsində general da bolşeviklərə heç bir rəğbətinin olmadığını əsas gətirərək qırmızı sovet bayrağı altında üzməyəcəyini bildirmişdi. Uzun mübahisədən sonra tərəfər kompromisə gəlmişdilər: gəmidə tərsinə asılmış köhnə rus bayrağı qaldırmaq qərara alınmışdı. Və heç kəs rənglərin bu şəkildəki düzümü nəticəsində rus bayrağının serb bayrağına çevirdiyinin fərqinə varmamışdı. Beləliklə, Bakıda qaldığı bir ay ərzində Denstervilin qərargah gəmisində qəribə bir təsadüf nəticəsində serb bayrağı asılmışdı.
İngilislər Bakıda
“İngilis generalı indiyə qədər sularında Britaniya gəmilərinin şırım açmadığı yeganə dənizdə - Xəzər dənizində holland əsilli Cənubi Afrika prezidentinin adını daşıyan gəmidə serb bayrağı altında inqilabçı rus şəhərindəki erməniləri türk əsarətindən xilas etmək üçün fars limanından yola düşürdü” - deyə Denstervil gündəliyində özünün də “anlaşılmazlıqlar məcmusu” adlandırdığı və yuxarıda izahı verilən səfər qəribəliklərinə aydınlıq gətirmişdi.
Avqustun 17-də, günün ikinci yarısında Densterforsun əsas qüvvələri Bakıya varid oldu. “Kroger” gəmisi dəniz limanının qərb səmtində, indiki Azneft meydanı yaxınlığında, “Qafqaz və Merkuri” cəmiyyətinin anbarları ilə üzbəüz lövbər saldı. Gündəlikdəki qeydlərdən də göründüyü kimi, Bakı çağırılmamış qonaqları şiddətli xəzri ilə qarşılamışdı. Göyərtəyə qalxan polkovnik Keyvort vəziyyətlə bağlı qısa raport verdi. Lakin ingilislərin gəlişi xüsusi şadlıq əhval-ruhiyyəsi yaratmamışdı. Denstervili qarşılayan Sentrokaspi hökumətinin beş “diktatoru”, ələlxüsus da erməni Milli Şurasının üzvləri ilk andan pərtliklərini gizlədə bilməmişdilər. Onlar şəhərə çoxlu ingilis əsgərinin, silah və sursatın gətiriləcəyini gözləyirdilər. Ümidlərin doğrulmaması həm yeni müttəfiqlərə, həm də birgə mübarizənin gələcəyinə böyük inamsızlıq yaratmışdı. Şaumyanın oğlu, tarixçi Levon Şaumyanın yazdığına görə, general Denstervil pərtlik və ümidsizlik əhval-ruhiyyəsinin britaniyalıları xilaskar missiyasında görən şəhər əhalisi (təbii ki, yerli azərbaycanlılar qətiyyən bu kateqoriyaya daxil deyildi) arasında yayılmaması üçün bicliyə əl atmışdı. Qüvvələrin say etibarı ilə çoxluğu illüziyasını yaratmaq məqsədi ilə hərbi hissələrə eyni küçələrdən dönə-dönə keçmək əmr olunmuşdu...
Bakıda keçirdiyi ilk gün Denstervil “diktatorlara” bir saatlıq audensiya verdi. Qərargah, hərbi qospital, zabit yataqxanası və kazarmalar üçün seçilmiş binalarla tanış oldu. İngilislərin qərargahı “Avropa” otelində (sovet hakimiyyəti illərində də “Göy göl” adı altında mehmanxana kimi istifadə olunurdu - V.Q.), bəzi xidmətlər isə yaxınlıqdakı “Metropol” otelində (indiki Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyinin binası - V.Q.) yerləşmişdi. Hər iki bina öz gözəlliyi, möhtəşəmliyi, daxili tərtibatının zənginliyi ilə generalı heyran buraxmışdı. Bakı buxtasında lövbər atmış “Kroger” gəmisində də ingilis generalının mənzil-qərargahı vardı. O, əsasən burada qalırdı. Lakin gəmidə gecələməsinin təhlükə yaranan anda dərhal qaçmaq imkanı ilə əlaqələndirilməsi haqda şaiyələr yayılanda Denstervil bütöv bir həftəni atəş altındakı “Avropa” otelində keçirməli olmuşdu.
Ümumiyyətlə, Bakıya düşdüyü ilk saatlardan Denstervil həqiqətən də “neft və milyonlar səltənətinə” ayaq basdığının fərqinə varmışdı. “Bakının dənizdən görünüşü çox əzəmətlidir. - deyə o, yazırdı. - Sahil küçəsindəki evlərin hamısı alman arxitekturasına müəyyən üstünlük verilməklə ən dəbdəbəli Avropa memarlıq üslubları ilə tikilib. Bakı əla, fundamental binaları olan çox gözəl şəhərdir. Mərkəzdə qızılı künbəzi və üzərində xaçı olan rus kilsəsi yüksəlir”. Nadir ağaclarla süslənən, müharibə şəraitinə baxmayaraq gecələr parlaq işıqlandırılan, “sırtıq qızların və xəstə görünüşlü oğlanların artilleriya atəşi sədaları altında gəzməkdən çəkinmədikləri” Bakı bulvarı da gözəlliyi ilə generalı cəlb etmişdi.
Denstervilin diqqətini çəkən ikinci heyrətamiz Bakı reallığı neft mədənləri idi. O, təəssüratını belə ifadə etmişdi: “Limana yaxınlaşarkən ilk gördüyümüz Bibi-Heybətin neft mədənləri oldu. Onlar dəniz sahili boyunca, şəhərdən iki mil məsafədə yerləşir. Neft quyuları biri-birinə çox yaxındır. Hamısının üzərində zəruri avadanlıqlar və qüllə quraşdırılmışdı. Başqa sözlə, əgər ərazidə min quyu qazılmışdısa, min də qüllə vardı. Qüllələr taxtadan tikilmişdi, yanğından qorumaq üçün bayır tərəfdən suvaq vurulmuş və nazik dəmir təbəqədən üzlük çəkilmişdi. Onlar uzaqdan ağacları qurumuş nəhəng və sirli meşəni xatırladırdı”.
Avstriyalı və türk müharibə əsirlərinin saxlandıqları Nargin adası da Denstervilin diqqətindən yayınmamışdı. Rəsmi təmaslardan sonra o, avqustun 18-də və 19-da polkovniklər Dunkanın və Hoskinin müşaiyəti ilə Bayıldan Masazır gölünə qədər uzanan cəbhə xətti, habelə Bakı qoşunlarının döyüş mövqeyi ilə tanış olmuş, araşdırmalar aparmışdı. Gördüyü mənzərələrin ingilis generalında nikbin duyğular oyatmadığını söyləməyə ehtiyac yoxdur.
“Densterfors”un tərkibindəki Şimali Stafford alayı şəhərin əsas girişini - Qurd qapısını, Varvik və Uorçester batalyonlarının isə Biləcəri istiqamətini qoruması qərara alınmışdı. Döyüş qabiliyyətli ingilis əsgərlərinin sayı 900 nəfərdən çox deyildi. Ona görə də bütün cəbhə xətti boyunca bu qüvvələri yerli hərbi hissələr arasında səpələmək zərurəti yaranmışdı. Ön xəttə komandanlıq polkovnik Keyvorta həvalə olunmuşdu. Polkovnik Faviel isə piyada briqadasına rəhbərlik edirdi. Bu vəziyyət sentyabrın 14-nə qədər dəyişməmişdi.
İngilislər Qafqaz İslam ordusu ilə döyüş şəraitində ilk dəfə avqustun 26-da qarşılaşdılar. Həmin gün onlar Binəqədidə, palçıq vulkanı yaxınlığında türk hücumunu dəf etməyə çalışmışdılar. Denstervilin yazdığına görə dörd dəfə buna müvəffəq olmuşdular. Lakin ehtiyat qüvvə kimi saxlanan iki erməni batalyonu döyüşə getməkdən boyun qaçırdığından sonda mövqeləri buraxıb geri çəkimişdilər. Türk ordusu Bakının azad olunması baxımından mühüm məntəqə sayılan palçıq vulkanı rayonuna nəzarəti ələ almışdı. İngilislər ciddi itki vermişdilər: 3 zabit və 70 əsgər öldürülmüş, 35 nəfər yaralanmışdı.
Həmin ərəfədə Denstervil şəhərdə yox idi. O, yalnız ertəsi gün Mirzə Kiçik xanla görüşmək üçün getdiyi Ənzəlidən geri dönmüşdü. Görüş baş tutmamışdı, lakin yeni toplar və xeyli sayda dənizçi gətirmək mümkün olmuşdu. Həmin toplarla Xəzərdəki ticarət donanmasını silahlandıraraq türklərə dənizdən müqavimət göstərmək nəzərdə tutulurdu. Bahalıqdan daim şikayətlənən general bu dəfə də Bakıda 20 rubla satılan qarpızları Ənzəlidə 2 rubldan aldığını qeyd etməyi yaddan çıxarmamışdı. Eyni zamanda şəhərin qısa zamanda süqutu ilə bağlı təhlükə artdığından gündəliklərini Həmədana göndərmiş, sonrakı qeydlərini ayrıca bloknotda aparmağa başlamışdı.
Vəziyyətin artıq nəzarətdən çıxmaqda olduğunu görən Denstervil dərhal baş komandan Dokuçayevlə görüşmüşdü. Doğrudur, o gündəliklərində Birinci Dünya müharibəsinin alovlarından çıxmış rus generalının bir tərəfdən erməni Milli Şurası, o biri tərəfdən isə əsgər və matros deputatları sovetinin əlində əsir qaldığını etiraf edirdi. Bununla belə yalnız şəhərin deyil, özlərinin də taleyinin həll olunduğu məqamda Dokuçayev və həmkarlarından daha çox tələbkarlıq və qətiyyət gözləyirdi. Sonuncu belə hadisələrin təkrarlanmayacağı ilə bağlı söz vermişdi.
Denstervil iradlarını Sentrokaspi rəhbərliyinə də bildirmişdi. Polkovnik fon der Fless istisna olunmaqla onların heç birinin cəbhə xəttində görünmədiyini, kabinetlərində məlumatları oxumaq, xəritələri öyrənmək və yerinə yetirilməyən direktivlər hazırlamaqla günlərini keçirdiklərini sərt şəkildə diqqətə çatdırmışdı. Burada da ən qısa zamanda dönüş yaradılacağı vəd edilmişdi.
Lakin hər iki vədin boş söz olduğuna inanmaq üçün uzun müddət gözləmək lazım gəlməmişdi. Sonrakı günlərdə türklər intensiv şəkildə yeni hücum hazırlıqlarına başlamışdılar. Avqustun 31-də Binəqədi yüksəkliyi uğrunda döyüşlərə start verilmişdi. Türklərin hücuma atıldığını görən erməni əsgərləri mövqeləri qoyub qaçmışdılar. Denstervil Digah kəndindəki ingilis bölmələrini təcili şəkildə bura gətirməyə məcbur olmuşdu. Lakin bu manevr də fayda verməmişdi. Həmin gün Qafqaz İslam ordusu ağır döyüşlərdən sonra kəndi ələ keçirmişdi. Densterfors iki zabit, 34 əsgər (buraya ölənlər, yaralananlar və itkin düşənlər daxil idilər) itirmişdi. İngilislər həmin döyüşdə də erməni hərbi hissələrinin qorxaqlığı və xəyanəti ilə üzləşmişdilər.
Denstervil bu münasibətlə yazırdı: “Hadisələrin son dərəcə gərgin şəkil aldığı vaxt şəhərdə mayor Enqelin komandası altındakı yerli batalyonlardan birinə rast gəldim. Bu elə an idi ki, əsgərlər özləri əmr gözləmədən və əsla vaxt itirmədən könüllü döyüşə atılmalı idilər. Amma həmin batalyonun döyüşçüləri heç bir şey olmamış kimi arxalarını düşmənə çevirərək şəhərə qayıtmağa başlamışdılar. Mayor Engel iki başqa ingilis zabiti ilə birlikdə onları dayandırmağa çalışmışdı. Nəhayət, dəmiryol xəttinin yaxınlığında istəyinə nail olmuşdu. Lakin bu vaxt yerli batalyon döyüşçülərinin üçdə ikisi artıq özlərini şəhərə çatdırmışdılar”.
Bakı ətrafındakı möhkəmləndirilmiş müdafiə nöqtələrindən sayılan Binəqədi və Digah kəndlərinin türk-Azərbaycan hərbi hissələri tərəfindən tutulması Denstervilin səbir kasasını doldurdu. General Sentrokaspi diktaturası rəhbərliyinə və baş komandan Dokuçayevə ünvanladığı 31 avqust tarixli ultimativ xarakterli məktubda onları bütün ümidləri ingilislərə bağlayaraq əllərini ağdan-qaraya vurmamaqda təqsirləndirərək yazırdı: “ Bilirsiniz ki, son altı ayda mən Bakının müdafiəsinə yardım göstərmək üçün yollar axtarırdım. İyulun sonunda bolşevik hakimiyyəti devrildi və Bakıya dəvət olundum. Həmin dövrdə ixtiyarımda məhdud sayda qoşun hissələri vardı. Lakin İranda cərəyan edən mürəkkəb hadisələrə və Kiçik xan hərəkatına görə hətta onların da yalnız az bir hissəsini Bakıya göndərə bildim. Bir müddət sonra Kiçik xanla sülh bağladım və sərbəst qalan kontingenti də vaxt itirmədən Bakıya göndərdim. Eyni zamanda Bağdadla teleqraf əlaqəsi yaradaraq oradan gələn hərbi hissələrin mütəmadi şəkildə sizin sərəncamınıza verilməsini təmin etdim. Onu da unutmamalısınız ki, Bağdadla Ənzəlinin arası 900 verstdir, yollar pis vəziyyətdədir. Belə yollarla qoşunların hətta avtomobillə hərəkəti çox ciddi çətinliklərlə bağlıdır”.
Daha sonra Denstervil etibarlı mənbələrdən aldığı məlumata görə həmin dövrdə Bakıda 15 000 nəfərlik mütəşəkkil hərbi qüvvənin mövcudluğunu, onların normal təlim görmədiklərini, amma yetərincə yaxşı silahlandıqlarını və şəhəri qorumaq üçün əzmkarlıq göstərməyə hazır olduqlarını yazır. Onun fikrincə, bu şərtlər daxilində artilleriya ilə təchiz edilmiş 2-3 min nəfərlik ingilis hissələri yerli qüvvələrlə əlbir şəraitdə Bakının müdafiəsinə ciddi töhfə verə bilərdi.
“Təəssüf ki, Bakı rəhbərliyi əsassız yerə ən azı 16 000 nəfər ingilis əsgərinin gəlməsini gözləyirdi, - deyə Denstervil yazırdı. - Hərbi biliklərinin son dərəcə məhdudluğu ucbatından onlar bu qədər çoxsaylı qoşun hissələrinin öz silah və sursatları, intendant xidməti, geyim, ərzaq ehtiyatı və s. birlikdə 900 verst məsafəni qət etmələri üçün necə çox vaxt tələb olunduğunu ağıllarına da gətirmirdilər. Onlar düşünürdülər ki,həmin qüvvələr şəhərin müdafiəsi üçün yetərlidir (əslində bu, həqiqətən də belə idi), yerli hissələr isə ön xətdən arxaya çəkilərək hərbi təlimlər keçə bilərlər. Eşitdiyimə görə bizim gəlişimiz şəhər əhalisini dərin kədərə qərq etmiş və müttəfiqlərin onları aldatması ilə bağlı söz-söhbət başlanmışdı. Amma əvvəlcədən də razılaşdırdığımız kimi qoşunların sayı ilə bağlı məndən heç bir dəqiq rəqəm tələb olunmamışdı”.
Türk ordusu yalnız Bakı uğrunda savaşla kifayətlənmirdi. Həmin günlərdə Həmədan və Qəzvin yaxınlığında da britaniyalılara qarşı hücum əməliyyatları aparılırdı. Bu da Denstervilin manevr imkanlarını məhdudlaşdırır, onu Bakıya gətirilməsi nəzərdə tutulan bir sıra hissələri İranda saxlamağa məcbur edirdi. Türklər Bağdaddan qərb istiqamətdə də silahı yerə qoymamışdılar. Təsadüfi deyil ki, Bakı savaşının əsas simalarından sayılan Xəlil Paşa iki il əvvəl Bağdad çevrəsində ingilislərə sarsıdıcı zərbə endirmiş və qələbə qazandığı yerin adı ilə tarixə “Kut-əl Amara qəhrəmanı” kimi daxil olmuşdu. Bağdadda türklərin yeni qələbəsi Densterforsu faktiki mühasirə vəziyyətinə sala bilərdi.
Lakin bununla belə, Denstervil mübarizəni davam etdirmək əzmində idi. O, Bakı rəhbərliyinə yazırdı: “Belə şəraitdə biz müdafiə xəttini daha arxada, dəmir yolundan cənub tərəfdəki yüksəkliklərə qurmalı olacağıq. Yeni manevr müdafiə xəttini əhəmiyyətli dərəcədə qısaldacaq. Amma bunun da öz üstünlüyü var: tutduğumuz mövqe geriyə çəkilməyimizin son hüdudu olmalıdır, çünki onun əldən verilməsi artıq həm də şəhərin itirilməsidir. Bu yeni mövqe türklərə şəhərdən şimala və şərqə doğru bütün Abşeron yarımadası tutmağa və üç istiqamətdən ürəyi istədiyi vaxt Bakını bombardman etməyə iman verəcək”.
Denstervilin fikrincə, hətta bu şəraitdə də şəhəri və dəniz limanını qorumaq mümkün idi. Amma bir şərtlə ki, Bakı qoşunları indiyə qədər özlərində çatışmayan zəruri keyfiyyətlərə yiyələnsinlər: yəni cəsarətlə vuruşmağı və həlledici anda döyüş meydanından qaçmamağı bacarsınlar. Əks-təqdirdə Bakının təslimi yalnız an məcələsinə çevriləcək. Bu isə nəticə etibarı ilə çoxlu insan itkisi ilə müşaiyət olunacaq. “Mən öz qoşunlarımla birlikdə sona qədər mübarizə aparmaq niyyətindəyəm. Lakin vuruşmaq istəməyən əsgərlərlə savaş meydanına getmək hədər işdir” - deyə o, məktubuna ümidsizlik notları ilə yekun vurmuşdu.
Avqustun 31-də axşam saat 8-də general Dokuçayev hərbi şuranın iclasını çağırdı. Britaniyalılar tərəfdən toplantıda Denstervil, polkovniklər Kletterberq və Stoks (Bakı qoşunlarının qərargah rəisi kimi o, həm də Sentrokaspi hökumətinin təmsilçisi idi), kapitan Brey iştirak edirdi. Bakı hökuməti tərəfdən ordu və donanma komandanları,”diktatorlar”, tam tərkibdə erməni Milli Şurası üzvləri, müxtəlif komitələrin nümayəndələri də hərbi şuranın iclasına çağırılmışdılar. General Dokuçayevin sözünü tez-tez sıravi əsgər və matrosların, hətta mülki şəxslərin kəsdiyi iclasda Denstervil sona qədər otura bilməmişdi. Bu anarxiyaya etiraz əlaməti kimi Hərbi Şuranın iclasını yarımçıq tərk etmişdi.
Sentyabrın 1-də təhlükəli vəziyyətlə əlaqədar Bağdaddakı Britaniya ordusu qərargahından general Lyuin aeroplanla bir günlüyə Bakıya gəlmişdi. İki yüksək rütbəli ingilis hərbçisi mövcud situasiyanı müzakirə edərək şəhərin bundan sonrakı müdafiəsini lüzumsuz saymış və Densterfors qüvvələrinin Ənzəliyə qaytarılması ilə bağlı qərar vermişdilər. Bu barədə Sentrokaspi diktaturası rəhbərliyini məlumatlandırmaq üçün “Avropa” otelində fövqəladə toplantı keçirilmişdi. Həmin toplantıda Denstervil iki həftədən bəri ürəyində yığılan bütün narazılıq və hiddəti Bakıya ağalıq iddiasında olanlara çatdırmışdı.
Əsas tezislərini gündəliyinə köçürdüyü çıxışında o, demişdi: “Artıq Bakının taleyi ilə bağlı ciddi qərar qəbul etmək vaxtıdır. Güman və ümidlər bir tərəfə buraxılmalıdır. Ancaq faktlarla hesablaşmalıyıq. Faktlar belədir: vuruşan yalnız mənim əsgərlərimdir. Onların sayı isə cəmisi 900 nəfərdir. Bundan sonra heç bir əlavə qüvvə olmayacaq. Türklər bütün hücumlardan qalib çıxırlar. Deməli, həlledici savaş üçün özlərində kifayət qədər cəsarət tapan kimi şəhərə girəcəklər. Dünən generalların planının adi matros tərəfindən rədd edildiyi hərbi şuranın iştirakçısı oldum. Hələ onu demirəm ki, belə planların ümumiyyətlə heç bir mənası yoxdur! Bu gün səhər isə Binəqədi təpəsinin türklər tərəfindən ələ keçirildiyi döyüşü müşahidə etdim. Düşməni oradan vurub çıxarmaq üçün kiçik bir həmlə kifayət idi. Amma əvəzində sizin əsgərlərin arxalarını düşmənə çevirib əllərini ciblərinə qoyaraq Bakıya tərəf yol aldıqlarını müşahidə etməli oldum. Bundan sonra yenidən baş komandanla görüşdüm. Bir daha planları müzakirə etdik. Mənə elə gəlir ki, artıq hər şey aydındır. Yaxşısı budur özünüz fikirləşin: əgər hücum əmri veriləndə əsgərləriniz həmişə qaçmağa fürsət axtarırsa, xəritələri öyrənməyin, yaxud yeni, möhkəmləndirilmiş istehkamlarla bağlı müzakirələr aparmağın nə mənası var? Əgər ordunuz döyüş meydanından qaçmaqdan başqa bir şey bacarmırsa, bu can çəkişməsini uzatmaq və dinc əhalinin həyatını daim təhlükə altında saxlamaq nəyə lazımdır? Mən bundan sonra qəhrəman əsgərlərimi boş yerə ölümə göndərmək istəmirəm. Krasnovodska gedəcəyəm, Türküstanda yeni, daha faydalı işə başlayacam. Məsləhətləşmələrinizi davam etdirmək üçün sabah səhərə qədər gözləyəcəm. Dərhal ağ bayraq qaldırın və şəhərin təslimi ilə bağlı aşağıdakı şərtləri irəli sürün (amma əvvəlcə mümkün vasitələrlə müdafiə xəttini möhkəmləndirməyi yaddan çıxarmayın): “Əgər 48 saat ərzində bütün qadın və uşaqları, eləcə də bizim hərbi qüvvələri çıxarmağa imkan yaradırsınızsa, o zaman Bakını heç nəyə zərər toxundurmadan, dağıntılara yol vermədən sizə təslim edirik. Əks-təqdirdə, son patrona qədər vuruşacağıq. İtkiləriniz çox ağır olacaq. Bütün elektrik stansiyalarını və Batumiyə neft vuran nasos stansiyalarını partladacağıq. Bu da nəticə etibarı ilə şəhəri ələ keçirməyə göstərdiyiniz bütün cəhdlərin üstündən xətt çəkəcək. Qələbə qazansanız da, tam bir məğlubiyyətlə üzləşəcəksiniz”.
Sentrokaspi diktaturasının rəsmiləri, hərbçilər və erməni Milli Şurası üzvləri əvvəlcə Denstervilin dedikləri ilə razılaşsalar da, bütün gecəni davam edən müzakirələrdən sonra fikirlərini dəyişmiş və britaniyalılara əks ultimatum göndərmişdilər. Sentrokaspi “diktatorlarının” hamısı tərəfindən imzalanan həmin sənəddə deyilirdi: “Qorxaq təklifə etirazımızı bildiririk. Vəziyyət nəzarət altındadır. Siz də güzəştə getməməlisiniz. Əgər tək bir gəmi də dənizə çıxsa, batıracağıq. Sonra isə topları sizin piyadalarınıza qarşı çevirəcəyik. Şəhərin müdafiəsi bütün vasitələrlə davam etdiriləcək”. Öz növbəsində “müdafiə naziri” general Baqratuni Densterforsun yenidən Ənzəliyə qayıtmasına prinsip etibarı ilə etiraz bildirməsə də, bu qərarın icrasını təxirə salmağı xahiş etmişdi.
Müttəfiqlərin bir-birlərinə qarşı çıxmaları üçün münbit şərait yarandığı anda Denstervilin müəyyən dərəcədə güzəştə getməsi qarşıdurmanı səngitdi. Nəticədə ingilis hərbi hissələri daha iki həftə Bakıda qalmalı oldu. Lakin “Densterfors”un komandanı özünün əks tələblərini də irəli sürmüşdü. Sentyabrın 3-də general Dokuçayevə göndərdiyi məktubda o, heç bir hərbi təcrübəsi olmayan “diktatorların” əmrlərini yerinə yetirməyəcəyini, ordusunun kiçik hissələrə bölünməsinə yol verməyəcəyini bildirirdi. Eyni zamanda ön atəş xəttindəki Britaniya zabitlərinə müstəqil qərarlar qəbul etmək, hətta zəruri saydıqları anda cəbhədən çəkilmək səlahiyyəti verilmişdi. Denstervil bunu özünün son xəbərdarlığı adlandırır və yeni diskussiyalara lüzum görmədiyini bildirirdi.
İngilislər Bakıda qalsalar da, Qafqaz İslam ordusunun hücumlarının intensivləşdiyi sentyabr günlərində onlarda əvvəlki entuziazm yox idi. Çox güman ki, sentyabrın 1-də keçirdiyi toplantıdan aldığı qaramsar təəssürat nəticəsində Denstervil ertəsi gün gündəliyində türklərə rəğbətdən daha çox Sentrokaspi hökumətinə antipatiyanın təzahürü kimi qiymətləndirilə biləcək sətirləri yazmışdı: “Sakitlikdir. Heç cür başa düşə bilmirəm ki, bu kütbeyin türklər şəhəri niyə götürmürlər? Yəqin düşmənin bütün maşın və mexanizmləri (neft mədənlərindəki avadanlıqlar nəzərdə tutulur-V.Q.) korlayıb-dağıtmasından qorxurlar. Çünki bu nəticədə qələbəni boş, əhəmiyyətsiz bir şeyə çevirəcək”.
Vəziyyətin xüsusi ilə gərgin xarakter aldığı günlərdə Denstervil bəzən hətta özünü Bakının yeganə diktatoru elan etmək, hərbi və mülki idarəçiliyi tam ələ almaq fikrinə düşdüyünü də gizlətmirdi. O, təəssüf hissi ilə yazırdı ki, çətin sınaqlardan çıxmış, yüksək hərbi məharətə və inzibatçılıq bacarığına malik bir sıra zabit həmkarları yanında olsaydı, tərəddüd etmədən Bakıda hakimiyyətə yiyələnər və türklərə öz yerini göstərərdi...
Əlbəttə, 1918-ci ilin sentyabr günlərində bunun nə dərəcədə mümkün və inandırıcı olması artıq məsələnin başqa tərəfidir.
Peşəkar hərbçi Denstervil passiv müdafiə mövqeyinin yaxşı heç bir şeylə nəticələnməyəcəyini aydın başa düşürdü. Üstəlik də bu müdafiə olduqca yarıtmaz təşkil edilmişdi. Ona görə də ingilis generalı Bakının uzun müddət dirəniş göstərməsində hətta türkləri günahlandıraraq yazırdı: “Əgər türklər həqiqətən də yaxşı əsgərlər olsaydılar, şəhəri çoxdan alardılar. Çünki onların həlledici hücumla hər gün, hər saat öz məqsədlərinə çatmaq imkanı vardı. Çünki yerli hərbi hissələrin başıpozuqluğu ucbatından elə gün, elə gecə olmamışdı ki, müdafiə xəttində ən azı bir-iki mil məsafə boyunca boşluq yaranmasın. Şəhər azadlığa buraxılmış alman və avstriyalı hərbi əsirlərlə dolu idi. Bakının 80 minlik tatar əhalisi (Denstervil erməni-rus mənbələrinə əsaslanaraq əslində 300 minlik şəhər əhalisinin yarıdan çoxunu təşkil edən azərbycanlıların sayını bu qədər göstərirdi - V.Q,) birmənalı olaraq türklərə rəğbət bəsləyirdi. Ona görə də düşmən həmişə bizim qoşunlarımızın yerləşmə mövqelərindən xəbər tuturdu”.
(Ardı var)
çap et