Akademik İsa Həbibbəylinin hər yazısını oxuyanda, hər çıxışına qulaq asanda bütün dərinliyilə dərk edirəm ki, o, yalnız ədəbiyyatın “dış strukturu”ndan - sosiologiyasından, mətnşünaslığından, ideologiyasından yox, həm də “iç strukturu”ndan - ruhundan, törəmə metodologiyasından, təzahür (və cərəyanlaşma) texnologiyalarından gəlir.
Və necə yazırsa, o cür də danışır, necə danışırsa, o cür də yazır... Hansı mövzuda danışırsa danışsın, yazırsa yazsın, həmişə hiss eləmişəm ki, ədəbiyyat adlanan fenomenin mahiyyətini açmağa, onun gözə görünən tərəflərilə yanaşı, gözə görünməz mübhəmlərini də kəşf etməyə çalışmaqla həmin məqamda elə bir bütöv elmi- intellektual təsəvvür yaradır ki, hər cümləsini sitat gətirmək olar və güman etmirəm ki, onun neçə on illər ərzində həm dediyi, həm də yazdığı həmin sitatlıq cümlələri (fikirləri!) arasında azacıq bir ziddiyyət olsun...
Niyə?..
Ona görə ki, İsa Həbibbəyli bütün ömrü boyu ustadlardan dərs alıb...
Və mən İsa müəllimi, yaxşı tanıdığım keçən əsrin 80- ci illərində necə görmüşdümsə, məntiqinin mükəmməlliyində, axtarış eşqinin həmkarları ilə müqayisəyə gəlməz qaynarlığında (və eyni zamanda, nə qədər paradoksal olsa da, düşüncəsinin, təfəkkürünün təmkinində, təvazökarlığında) bu gün də elə görürəm... Görürəm və sevinirəm ki, bizə (öz həmkarlarına) XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatını yeni materiallar, ideyalar, estetik prinsiplər əsasında oxutduran bir ədəbiyyat tarixi mütəxəssisi, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə yeni gözlə baxan bir metodoloq, müasir ədəbi prosesi hərtərəfli “spektrləşdirməy”ə çalışan bir nəzəriyyəçi var... Özü də, adət etdiyimizin əksinə olaraq, kənardan yox, öz içimizdən, daxilimizdən (ruhumuzdan!) gəlir... Özünü dərk etmiş millət ustad dərslərini kənardan ala bilməz...
İsa Həbibbəylinin “Ədəbi şəxsiyyət və zaman” kitabı ustad dərsləridir...
Kitabın ön sözündə deyilir:
“Böyük ədəbiyyat Zamana münasibətdə çox ciddi tərəf-müqabildir. Qarşılıqlı münasibətlərdə ədəbiyyat ağırlıq təşkil edəndə Zaman irəli gedir. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si, Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun”u, Mirzə Fətəli Axundzadənin “Təmsilat”ı, Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər”i və “Molla Nəsrəddin”i, Mirzə Ələkbər Sabirin “Hophopnamə”si, Hüseyn Cavidin “İblis”i (mən buraya Səməd Vurğunun “Azərbaycan”ını da daxil edərdim - N.C.) Zamanla münasibətdə ağır gələn əsərlərdir.
...Yazıçı Zamanı düşündürən və qabaqlayan böyük ideallar səviyyəsinə çatdıqda ədəbi şəxsiyyətə çevrilir...”
İsa Həbibbəylinin ədəbiyyat marağı (və təfəkkürü, düşüncəsi) qədər geniş miqyas- mündərəcəyə malik “Ədəbi şəxsiyyət və zaman” kitabı bir də ona görə mükəmməldir ki, ideya- məzmunca konseptual, ifadə- üslubca aydın, anlaşıqlı və məntiqlidir...
Görkəmli ədəbiyyatşünasın son illər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixşünaslığına gətirdiyi mühüm bir yeniliyin böyük maraq doğurması heç də təsadüfi deyil və həmin yenilik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin elmi- nəzəri baxımdan əsaslandırılmış dövrləşdirmə konsepsiyasının onun tərəfindən işlənib hazırlanması, müxtəlif səviyyələrdə geniş müzakirə predmetinə çevrilməsi ilə bağlıdır. Əlbəttə, haqqında söhbət gedən konsepsiya yalnız milli müstəqillik əldə ediləndən sonra meydana çıxa bilərdi. Nə qədər vacib olsa da, təkcə ona görə yox ki, sovet sosialist ideologiyası hər hansı xalqın ədəbiyyat tarixini məhz milli kontekstdə dövrləşdirilməsi prinsiplərinin düzgün, obyektiv müəyyənləşdirilməsinə imkan vermirdi, həm də (və daha çox!) ona görə ki, öz məlum (və heç cür qarşı çıxılmayacaq) “tələb”ləri ilə milli ədəbiyyat tarixşünaslığı təfəkkürünün (və Şəxsiyyətinin!) formalaşmağına heç vəchlə imkan vermirdi.
İsa Həbibbəylinin “Ədəbi şəxsiyyət və zaman”ı onun müəllifi olduğu Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi konsepsiyasına nə qədər əsaslanırsa, eyni dərəcədə də həmin konsepsiyanı əsaslandırır... Və xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, kitabdakı məqalələrin müxtəlif illərdə yazılması kitabın monoqrafik bütövlüyünə nəinki mane olur, hətta əksinə, həmin bütövlüyün (və konsepsiyanın) təsadüfən yaranmadığını, neçə illərin axtarışlarının, kifayət qədər zəngin idrak təcrübəsinin məhsulu olduğunu göstərir.
İlk məqalələr orta əsrlərin klassik ədəbi şəxsiyyətlərinə - Nizami, Marağalı Əvhədi, Şəms Təbrizi, Nəsimi və Füzuliyə həsr olunmuşdur.
Nizamidən bəhs edərkən İsa Həbibbəyli yazır:
“Bir gün Şərq ölkələrindən birində iki ədəbiyyat həvəskarı şeirin peyğəmbərinin kimlər hesab olunması ətrafında mübahisə edir. Tərəflərdən biri Füzuli, Nəvai, Dəhləvi, Cami, Sədi, Hafiz kimi qüdrətli şairlərin adlarını çəkir. Qarşı tərəf: - Bəs Nizami Gəncəvinin adını niyə çəkmədin? - deyə soruşur. Cavab aşağıdakı kimi olur: - Sən şeirin peyğəmbərlərini soruşdun, Allahını yox!”
Bu məşhur pritçanı tamamilə yerində xatırlatdıqdan sonra müəllif əlavə edir:
“Nizami Gəncəvi şeirin Allahıdır. Dünyanın harasından - Şərqdən, yoxsa Qərbdən baxılmasından asılı olmayaraq, o, şeir- sənət səmasında günəş kimi parlayır. Bu, təkcə Şərq üçün qəbul edilən ölçü, səviyyə deyildir. Bütövlükdə mədəni dünya Nizami Gəncəvini dahi şair, qüdrətli sənətkar, bəşəri təfəkkürə malik mütəfəkkir kimi qəbul edir”.
Ancaq bir gerçəklik də təkzib olunmazdır ki, “bütün bunlarla bərabər, Nizami Gəncəvinin Azərbaycan xalqına mənsub sənətkar olması da şəksizdir. O, dünyanın böyük şairi, Şərqin qüdrətli sənətkarı olmaqla bərabər, həm də konkret olaraq bir xalqın - Azərbaycan xalqının övladı, bu qədim xalqın görkəmli şairi və mütəfəkkiridir”.
Buradakı “qədim” sözü gəlişigözəl işlənməmişdir - əgər Azərbaycan xalqı XII əsrdə Nizami kimi bir dahini yetişdirməsəydi, bu xalqın tarixində həmin əsr ədəbi- fəlsəfi Zaman (idrak Zamanı!) yox, sadəcə xronoloji zaman olaraq ötüb keçəcəkdi və heç kimin ağlına gəlməyəcəkdi ki, bu xalqın “qədimliy”indən danışsın, XII əsrə gətirən (və Nizamini yetirən!) milli idrak, düşüncə, təfəkkür (və intellektual- mədəni həyat!) mənbələrini axtarsın...
“Bəlkə də, Nizami dünya ədəbiyyatında ən çox dildə oxunan nadir sənətkarlardandır. Nizami irsinin tədqiqi ilə də az qala bütün dünya məşğuldur. Nizamişünaslıq dünya şərqşünaslıq elminin məxsusi bir istiqamətinə çevrilmişdir. Nizami Gəncəvinin haqqında ayrı- ayrı dillərdə yazılmış kitablardan və dahi sənətkarın müxtəlif dillərə tərcümə olunmuş əsərlərindən nəhəng bir kitabxana yaratmaq mümkündür. Bununla belə, hansı dildə yazıb- yaratmasından, hansı dildə öyrənilib- oxunmasından asılı olmayaraq, Nizami Gəncəvinin əsərləri azərbaycanlı ruhunun yüksək bədii ifadəsindən ibarətdir. Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatında Azərbaycanın qüdrətli təmsilçisi, böyük elçisidir”.
Yeri gəlmişkən, bu da milli müstəqilliyin bəhrəsidir ki, artıq neçə illərdir Londonda - Oksford Universitetində Nizami Mərkəzi uğurla fəaliyyət göstərir... Və həmin Mərkəzin yaradıcısı akademik Nərgiz Paşayevanın rəhbərliyi ilə bütün dünyaya nümayiş etdirilir ki, Azərbaycan xalqı yer üzünün ən mədəni, ən intellektual, ən humanist xalqlarından biridir və bu dəyərləri özünün zəngin tarixi ilə qazanmışdır.
“Ədəbi şəxsiyyət və zaman”ın “Erkən yeni dövr” adlanan ikinci bölməsində iki böyük Azərbaycan şairindən - Saib Təbrizi ilə Vaqifdən söhbət gedir... Lakin dövr (Zaman!) yenə də ön planda olub həmin ədəbi şəxsiyyətlərin ideya- estetik ideallarını həm müəyyən edir, həm də onlarla müəyyən olunur:
“... XVII əsrdə ənənəvi şeir dövrünün arxada qaldığını görməmək mümkün deyildir. XVII əsrin poeziyası Məhəmməd Füzulidən Molla Pənah Vaqifə keçid ədəbiyyatının əsas təzahürlərini özündə əks etdirir... XVII əsr Azərbaycan poeziyasına Məhəmməd Füzuli lirikasının davamı olmaqla bərabər, həm də Molla Pənah Vaqif şeirinin əvvəli kimi baxmaq lazımdır”.
Və müəllif belə bir doğru qənaətə gəlir ki, “XVII əsr Azərbaycan poeziyasında, xüsusən də Saib Təbrizinin yaradıcığılında baş vermiş yeniləşmə prosesləri, həyatın, müdrik kəlamların bədii ifadəsinə doğru atılmış addımlar özündən sonra ədəbiyyatda realizmi və onun görkəmli nümayəndəsi Molla Pənah Vaqifi formalaşdırıb ərsəyə gətirmək kimi mühüm hadisələri meydana çıxarmış, bütövlükdə realist ədəbi hərəkat dönməz şəkil almışdır”.
Həmin qənaət bir də ona görə doğrudur (və perspektivlidir) ki, yeni dövr ədəbiyyatının Füzulidən Vaqifə gələn magistralını dəqiq müəyyən etməklə, “Molla Pənah olan şair”in - Vaqifin yaradıcılıq genotipinə gur işıq salır..
“Molla Pənah Vaqif realist ədəbiyyatı yaratmaqla Azərbaycan ədəbiyyatını çoxəsrlik Şərq ədəbiyyatı dairəsindən çıxararaq, modern Avropa və dünya ədəbiyyatı səviyyəsinə yüksəltmişdir. Bundan başqa, Vaqif aşıq şeiri, Azərbaycan şifahi xalq poeziyası ilə yazılı ədəbiyyatdakı şeir arasındakı baryeri aradan qaldırmış, aşıq şeiri üslubunu yeni dövr lirikasının ifadə tərzinə çevirmişdir”...
Azərbaycanın “ədəbiyyat filosofu” Yaşar Qarayevin “ədəbiyyatımızın tarixi inkişaf yoluna nəzər salarkən Azərbaycan realizminin beşiyi başında hamıdan əvvəl... Vaqifin silueti görünür” sözlərini sitat gətirən İsa Həbibbəyli yazır:
“Azərbaycan ədəbiyyatında realizm Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığı ilə başlanır. Vaqifin şeirləri Azərbaycan realizminin ibtidasıdır. Şair orijinal əsərləri ilə ölkə həyatının real ədəbiyyatını yaratmağa nail olmuşdur”.
Kitabın üçüncü bölməsi realizm dövrünə (müəllif onu “realizm epoxası” adlandırır ki, bunun üçün, heç şübhəsiz, ciddi əsaslar vardır) həsr olunmuşdur ki, həmin bölmədə M.F.Axundzadə, M.T.Sidqi, N.Nərimanov, Ü.Hacıbəyov, R.Əfəndiyev kimi maarifçi realistlərin; C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.Şahtaxtlı, M.S.Ordubadi, Ə.Qəmküsar, E.Sultanov kimi tənqidi realistlərin yaradıcılığı ayrı-ayrı oçerklərdə araşdırılır. Həmin oçerklərdə ilk nəzərə çarpan məziyyət budur ki, müəllif təkcə Azərbaycan realizminin görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılıq “tərcümeyi- hal”ını, miqyasını göstərmir, həm də onların 
ədəbi, ideya- estetik xidmətlərini (və bu xidmətlərə müvafiq olaraq mövqelərini) sxemləşdirir, yaxud formullaşdırır. Elə də olur ki, həmin ideya sxemi, yaxud formulu oçerkin adına çevrilir... Məsələn: “Xoş gördük, Mirzə Fətəli Axundzadə!” Bu, o deməkdir ki, Milli Tarixin özü Mirzə Fətəlinin sorağında imiş... Və Zaman onu məhz bu cür qarşılamışdır...
“Beləliklə, Mirzə Fətəli Axundzadənin yaradıcılığı ilə Azərbaycan maarifçi realizmi kamillik mərhələsinə çatmış, bətnində tənqidi realizmin rüşeymlərini hazırlamışdır. Nəticə etibarilə Molla Pənah Vaqiflə başlanan Azərbaycan Realizmi mollanəsrəddinçi tənqidi realizmin səviyyəsinə Mirzə Fətəli Axundzadənin mükəmməl maarifçi realizm körpüsündən keçərək gəlib çatmışdır”.
Mirzə Fətəlinin ədəbi- nəzəri görüşlərini yenidən (və dərindən!) tədqiq edən İsa Həbibbəyli çox mühüm bir məsələyə - M.F.Axundzadənin dahi Füzuliyə münasibəti məsələsinə aydınlıq gətirməyə çalışmışdır. Və həmin mövzudakı məqalənin dəyəri ondadır ki, müəllif həmin məsələyə XIX əsrin dahi mütəfəkkirinin ümumi dünyagörüşü kontekstində baxmağı bacarmış və belə bir maraqlı nəticəyə gəlmişdir:
“Mirzə Fətəli Axundzadənin fikrincə, Məhəmməd Füzuli klassik romantik şeirin ustadı, yeni realist ədəbiyyatın isə nazimidir. Bu isə indiyədək qeyd edildiyi kimi, səhv, sadəcə yanlışlıq, yaxud realizmin müdafiə olunması, nəzəriyyəçiliyin qarşısının alınması demək olmayıb, həm də obyektiv reallıqdır”.
“Nəriman Nərimanov: tənqidi realist, yoxsa maarifçi demokrat?”, “Üzeyir Hacıbəyov əfsanəsi”, “Böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadə”, “Mirzə Ələkbər Sabirimiz”, “Millətin canlı heykəli”, “Böyük ədəbiyyat nəhəngi” və s. oçerklərdə də İsa Həbibbəyli, bir tərəfdən, ayrı-ayrı klassiklərin özlərinə məxsus “üslub”unu, yaradıcılıq tipologiyasını, Zamanla səsləşən ideya- estetik axtarış istiqamətlərini müəyyənləşdirir, digər tərəfdən, ümumən milli ədəbi hərəkatın həmin klassikdə (Ədəbi Şəxsiyyətdə) təzahür edən əsas xüsusiyyətlərini (prinsip etibarilə, mərhələlərini) meydana çıxarmaqla, kitabdakı hər bir oçerkə bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin bir fəsli kimi baxmağa elmi- metodoloji təminat verir.
Əlbəttə, İsa Həbibbəyli dahi Mirzə Cəlilin, eləcə də onun yaratdığı Molla Nəsrəddin məktəbinin görkəmli tədqiqatçısıdır və bu gün həmin mövzuda aparılan araşdırmaların bu qədər geniş miqyas almasında, keyfiyyətcə mükəmməlləşməsində İsa Həbibbəylinin rolu müstəsnadır. Və bu özünü kitaba daxil edilmiş bir sıra oçerklərin həm faktik materialının zənginliyində (həmin faktların xeyli hissəsini məhz müəllif özü ortaya çıxarmışdır), həm də yüksək elmi ümumiləşdirmə səviyyəsində göstərir.
Doğrudur, ədəbiyyat tariximizin müxtəlif dövrlərinin, mərhələlərinin, ədəbi şəxsiyyətlərinin kifayət qədər ciddi elə tədqiqatçıları olmuşdur (və indi də vardır) ki, milli ədəbiyyat tarixi barədəki təsəvvürləri həmin dövrdən, mərhələdən, hətta ədəbi şəxsiyyətdən ya kənara çıxmır, ya da kənara çıxarsa, həmin dövrün mərhələnin, hətta ədəbi şəxsiyyətin yaradıcılığının ideya- estetik mənzərəsini, tipologiyasını bütövlükdə ədəbiyyat tarixinin və ya tarixi- ədəbi prosesin konseptual təhlilində əsas, yaxud istinadgah kimi qəbul edirlər. Ancaq “Ədəbi şəxsiyyət və zaman” müəllifi həmin məhdudluq və ya metodoloji “təhlükə”dən tamamilə uzaqdır: onun Mirzə Cəlilə dərindən bələdliyi (və intəhasız sevgisi) ümumən milli ədəbiyyat təəssübkeşliyini heç bir məqamda üstələmir...
Dördüncü bölmə romantizmdən danışır... Azərbaycan romantizminin üç böyük ədəbi şəxsiyyəti - H.Cavid, M.Hadi və A.Səhhət haqqında mükəmməl oçerklər verilmiş...
“Ədəbiyyatımızın romantik korifeyi” barədə deyilir:
“Hüseyn Cavidin yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni epoxa başlamışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm epoxasının ən qüdrətli yaradıcısı Hüseyn Caviddir. Bəlkə də, Hüseyn Cavidin yaradıcılığı olmasaydı, Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyana çevrilə bilməyəcəkdi”.
Əlbəttə, bir az romantik səslənir, ancaq həqiqətdir...
Və o da həqiqətdir ki, “Hüseyn Cavid Məhəmməd Füzulidən sonra və Səməd Vurğundan əvvəl Azərbaycan romantik ədəbiyyatının ən böyük zirvəsidir. Mirzə Fətəli Axundzadənin realist ədəbiyyata yol açmaq üçün böyük çətinliklə arxa cərgəyə keçirdiyi romantik poeziyanı Hüseyn Cavid yenidən bərpa etmiş və ədəbiyyatın ön mövqeyinə çıxarmışdır”.
Kitabda “Molla Nəsrəddin” və füyuzatçılar” mövzusunda xüsusi oçerkin verilməsi ilk növbədə ona görə əhəmiyyətlidir ki, həmin mövzu zaman- zaman bir sıra müzakirələrin, mübahisələrin obyekti olmuş, metodoloji baxımdan tamamilə yanlış qənaətlərin törəməsinə gətirib çıxarmışdır. Etiraf etmək lazımdır ki, mollanəsrəddinçiliklə füyuzatçılıq arasındakı mədəni- ideoloji münasibətlərin dəqiq müəyyənləşdirilməsi yalnız müstəqillik illərində, milli ədəbiyyatın tarixinə sosializm realizmi təzyiqlərindən və ya konyukturundan xilas olduqdan sonra imkan yarandı. Və məlum oldu ki, “mollanəsrəddinçilik Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizmin, füyuzatçılıq isə romantizmin ədəbi cərəyan səviyyəsində formalaşması və inkişafında mühüm rol oynamışdır. Tənqidi realist yazıçı və şairlərin əsərlərində romantik meyllər olduğu kimi, romantizm ədəbi cərəyanının təmsil edən sənətkarların da yaradıcılığında realist əlamətlər vardır. Və bütün bunlar XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatını daha da zənginləşdirən keyfiyyətlərdir”.
Eyni zamanda, o da məlum oldu ki, bu və ya digər xalqın ədəbiyyatının tarixində mövcud olmuş heç bir hadisəni - məktəbi, cərəyanı, şəxsiyyəti, əsəri və s., hansı idealları daşıyırsa- daşısın, “tarixdən çıxarmaq” olmaz, çünki bütün bu cür hallarda həmin xalqın ədəbiyyat tarixi qeyri- mükəmməl olacaq... Ədəbiyyat tarixşünaslığı isə bu qeyri- mükəmməllikdən həmişə metodoloji “əziyyət” çəkəcək...
Və təsadüfi deyil ki, kitabın beşinci bölməsi ilk professional ədəbiyyat tarixçimiz Firidun bəy Köçərlinin yaradıcılığına həsr edilmişdir. O F.Köçərlinin ki, “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları” adlı ikicildlik sanballı əsəri ilə ölkəmizdə sistemli ədəbiyyat tarixçiliyi yaratmaq ənənəsinin möhkəm bünövrəsi qoyulmuşdur”.
Kitabda “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları” təhlil edilməklə yanaşı, F.Köçərlinin Qoridən yazılmış məktubları da araşdırılmışdır.
...Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı, əlbəttə, bütün ideya istiqamətləri ilə birlikdə Azərbaycan ədəbiyyatının üzvü tərkib hissəsi olsa da, məlum siyasi-ideoloji səbəblər üzündən onun öyrənilməsi müstəqilliyin ilk illərindən başlayır. Və əminliklə demək olar ki, müstəqillik illərində Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı kifayət qədər ardıcıl öyrənilmiş, həmin mövzuda müxtəlif səviyyəli elmi konfranslar keçirilmiş, kitablar, məqalələr nəşr olunmuş, səriştəli mütəxəssislər yetişmişdir ki, burada Azərbaycan MEA- nın rəhbərlərindən biri kimi, akademik İsa Həbibbəylinin xüsusi xidmətləri vardır.
İsa Həbibbəyli həmin sahədə böyük təşkilatçılıq işi görməklə yanaşı, Azərbaycan mühacirlərinin yaradıcılığına aid bir sıra dəyərli məqalələr qələmə almışdır. “Ədəbi şəxsiyyət və zaman”a bu məqalələrdən bir neçəsi - Əli bəy Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Ceyhun Həcıbəyli və Məhəmməd Əsəd bəyə həsr olunmuş yazılar daxil edilmişdir ki, onlar kitabın “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı” adlı altıncı bölməsini təşkil edir.
Yeddinci bölmə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ən mürəkkəb, nəzəri- metodoloji baxımdan təhlili çox çətin olan “sovet dövrü”ndən bəhs edir... Və bu dövrün ən qüdrətli ədəbi şəxsiyyəti Səməd Vurğunla başlayır... Niyə?..
Əlbəttə, S.Vurğun yaradıcılığının ideya- estetik mahiyyətini doğru- düzgün izah etmədən, “sovet dövrü” Azərbaycan ədəbiyyatı barədə az- çox mükəmməl qənaətə gəlmək, görünür, mümkün deyil... Və İsa Həbibbəylinin ədəbiyyat tarixi konsepsiyasının (eləcə də bu kitabla verdiyi ustad dərslərinin) əsas uğuru ondadır ki, S.Vurğun yaradıcılığını o həddə qədər Zamanın hadisəsi hesab edir ki, əvvəlki zamanlarla sələf- xələflik əlaqəsi qırılmasın:
“Səməd Vurğun ədəbi məktəbi ilk növbədə çoxəsrlik ədəbi ənənələrin müasirliklə üzvi şəkildə əlaqələndirilməsi və yeniləşdirmə imkanlarının genişləndirilməsi əsasında formalaşmışdır. Nizami Gəncəvi yaradıcılığındakı dərin ictimai məzmun, Füzulinin lirikası, Vaqifin xəlqiliyi, həyat eşqi və nikbinliyi, Mirzə Ələkbər Sabirin yüksək vətəndaşlıq mövqeyi Səməd Vurğun poeziyasınını ilham qaynaqlarıdır. Lakin özündən əvvəl ədəbi məktəb yaratmış böyük sənətkarların içərisində Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığı ona daha yaxın və doğmadır”.
Tamamilə aydın, dəqiq (və konseptual!) olan bu fikrə, əslində, heç bir əlavə izahat, yaxud şərh lazım gəlmir... Yalnız onu deməliyik ki, həmin fikir (mövqe!) XX əsrin böyük şairini, əsassız olaraq, “kommunizm tərənnümçüsü” elan edib, onun poetik təfəkkürünün (və milli dünyagörüşünün) nə miqyasına, nə də dərinliklərinə vara bilməyənlərə tutarlı cavabdır.
Azərbaycan ədəbiyyatının “sovet dövrü” konyukturunun tragik reallıqlarını, əlbəttə, inkar etmək olmaz, bununla belə “xalq şairi Səməd Vurğun xalqına, vətəninə vurğunluğunu yüksək bədii səviyyədə əks etdirən qüdrətli sənətkar kimi əbədiyyət qazanmışdır. Onun başladığı “Azərbaycan epopeyası” XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında azərbaycançılıq idealının proqramına çevrilmişdir”.
İsa Həbibbəylinin kitaba daxil edilmiş “Akademik Səməd Vurğun” monoqrafiyası isə daha çox şairliyi ilə fəxr etdiyimiz dahi şəxsiyyətin elmi təfəkkürünün (və fəaliyyətinin) miqyası barədə ilk dəfə müfəssəl təsəvvür yaradır.
Təsadüfi deyil ki, “Ədəbi şəxsiyyət və zaman”ın, haqqında söhbət gedən bölməsi “Çətin yollarda” adlandırılmışdır. Və bu ifadə- fikir Səməd Vurğunla yanaşı, dövrün - “sovet dövrü”nün digər görkəmli sənətkarlarının yaradıcılıq axtarışlarının hansı “zaman məkanı”na düşdüyünü yaxşı xarakterizə edir...
Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, Rəsul Rza, İlyas Əfəndiyev, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz... kimi böyük ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılıq taleyi də bunun təsdiqidir.
Azərbaycan ədəbiyyatı, mühacirləri nəzərə almasaq, XX əsrin əvvəllərindən sonra hər ikisi Azərbaycan olan iki məkanda - Şimalda və Cənubda təzahür etmişdir. Və Azərbaycanın hər iki “tay”dan olan müqtədir qələm adamları o tayla- bu tayı öz yaradıcılıq ideallarında həmişə birləşdirməyə, bütöv Azərbaycandan danışmağa böyük ehtiyac duymuşlar ki, onların önündə Təbrizli Ustad Məhəmmədhüseyn Şərhiyar getmişdir.
“Ədəbi şəxsiyyət və zaman” da bu böyük şairə geniş bir oçerk həsr edilmiş, onun “şeirdən yoğrulmuş möhtəşəm Azərbaycan dili abidəsi” olan “Heydərbabaya salam”ı yenidən araşdırılmışdır.
Kitabın yeddinci bölməsindən səkkizinci bölməsinə - “Çətin yollar”dan “Müstəqillik işığı”na gəlirik...
“Müstəqillik işığında” bölməsi xalq şairləri Nəriman Həsənzadə və Fikrət Qocaya, xalq yazıçıları İsa Hüseynov (Muğanna), Anar və Elçinə həsr olunmuşdur. Hər birinin öz üslubu, öz yazı texnologiyası olan bu görkəmli müasir ədəbi şəxsiyyətlərin Zamanla “dialoq”unun mahiyyətində, həqiqətən, müstəqillik ideallarının işığını görməmək mümkün deyil.
Və nəhayət, “Ədəbi şəxsiyyət və zaman”ın “Müstəqillik andı” adlanan sonuncu bölməsi “müstəqilliyin şərəfli yolu” ilə gedən son illər ədəbiyyatından - onun uğurlarından və yaradıcılıq axtarışlarından söhbət açır... Dövrün kifayət qədər müfəssəl ədəbi- nəzəri təsviri təqdim edildikdən sonra Yusif və Vaqif Səmədoğlular, Hidayət, Kamal Abdulla, Sabir Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub, Elmira Axundova, Rəşad Məcid, Rüstəm Behrudi, Asim Yadigar... haqqında geniş oçerklər verilir.
Akademik İsa Həbibbəylinin “Ədəbi şəxsiyyət və zaman”ı görkəmli bir ədəbiyyat tarixçisinin (və metodoloqunun) ustad dərsləri kimi, heç şübhə etmirəm ki, həmişə oxunacaqdır...
çap et