Neçə min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan” adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini yaratmış, qısa müddətdə olsa da, şərəflə yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş, bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq, düşünək, bu günümüz üçün fəxr edək!
ABDİN MİR-QASIM
Paris postası fəna həvadis gətirdi: Abdin Mir-Qasım kəndi həyatına qıymış!
Buna kim inanardı? Kim inanardı ki, Abdin kibi sakit, bütün koloni arasında nəzakət, iffət və səlaməti-nəfsilə məruf olan Abdin günün birində, mütəvaze odasının içində qanına qəltan olaraq bulunsun?!.
Evət buna kimsə inanmazdı, inanamazdı!... Fəqət bu bir həqiqət, çox fəci bir həqiqətdir. Bu acı həqiqət müvacihəsində duyduğumuz təəssürü izah etməkdən aciziz. Abdin bəyi namuskar bir gənc olaraq tanırdıq. İşbu aqibəti kəndisinə rəva görməsi dəxi dütiz bir şərəf hiss və idrakının nəticəsi olsa gərəkdir.
Abdin təqribən 42-43 yaşlarında həyata vida etmişdir. Qismi-məxsusumuzda tərcümeyi-halına aid məlumat verilmişdir. Bu məlumatdan görüləcəgi vəchilə milli Azərbaycan hərəkatı onun şəxsində çalışqan, mütəvaze, lisanlara aşina, qiymətli bir əməkdarını qeyb etmişdir.
“Odlu Yurd” - bu dəgərli əməkdaşının üfulünü çox acı bir təəssür və təəssüflə qeyd edər!
Abdin bəy milli nəşriyyat işlərində (“Yeni Qafqasiya”, “Azəri türk”, “Azərbaycan” və “Promete”də) 4 sənədən bəri çalışıyordu. Fəqət bizim onunla muafirəmiz çox əskidir. Bir məktəbdə oxumuşuz. Kəndisini və ailəsini ta çocuqluqdan tanırım.
Məfkurə etibarilə mərhum səmimi bir demokrat, milliyyətçi və istiqlalçı idi. Bundan bir sənə əvvəl “Müsavat” firqəsinə intisab etmişdi. Bu intisabilə o təbiətindəki çəkingənligi bir növi yenmiş, rəsmi furmaliteyi ifa etmişdi, yoxsa kəndisini daha əski bir müsavatçı kibi də qəbul edə biliriz.
Mərhumun bolşevik istilası üzərinə Avropadan Bakıya dönüşü və oradan təkrar Avropaya gələrək bolşevik məzalimi haqqında qələmə aldığı rapor Azərbaycan tarixinin bu dövrünə aid vəsiqələrdən biridir.
Milli Azərbaycan davasını Avropa mühitində populyar etmək fəaliyyətinin artması zəruri olan böylə bir zamanda mərhum Abdin bəy kibi təlafisi müşkül münəvvər və mücəhhəz bir zati qeyb etmək ayrıca mövcibi-təəssürdür.
Bir münəvvər, bir mühərrir, bir mütərcim, bir vətənsevən, bir məsləkdaş və nəhayət bir arkadaşın şu aqibəti qarşısında bizə təsəlli verən şey yalnız fərdlərə nisbətlə daha baqi və ölməz bulunan qayənin, milli davanın yaşayacağı və müzəffər olacağıdır.
Yazıq ki, Abdin bu günü görmədən getdi. Onu əff edəlim, ona rəhmət deyəlim!
M.Emin (M.Ə.Rəsulzadə)
“Odlu-Yurd”, nisan (aprel) 1929, № 2
Mütəvaze - təvazökar
Müvacihə - üz-üzə gəlmə
Dütiz-iki qat kəskin, iti
Üful - qürub
Təlafi - qisas alma, əvəzini çıxma
Abdin Mir-Qasım məşhur fransız tarixçisi Ruje Labonun “Gələcək Rusiya” sərlövhəli iki məqaləsini fransızcadan tərcümə edib “Odlu Yurd”a göndərmişdir. Məcmuənin 1929-cu il 1 və 2-ci saylarında dərc edilmiş həmin yazıları oxuculara təqdim edirəm. - Ş.H.
MÜSTƏQBƏL RUSİYA
(GƏLƏCƏK RUSİYA)
İrq məsələsi tarixin digər bütün məsələləri fövqündədir. (Cobinean-Cobino)
Tarixin qayəsi hədsiz təfərrüat içərisində kəndisini boğmaq degil, biləks bütün böyük vaqeələri idarə edən hakim qüvvətə qədər varmaqdır. (Taine Ten)
I
CAHAN MİLLİYYƏTÇİLİGİ
Fransız və rus cümhuriyyətləri bir-birilə çox müqayisə edilmişdir. Vaqe ol-duqları mahal etibarilə biri-birinə tamamilə müğayir olduqları halda, axırda eyni gözükən səbəblər gərək orada və gərək burada yekdigərinə bənzər bir çox nəticələr doğurmuşdur. Fransız ixtilalı, müsyö Oların təbirincə, hər şeydən əvvəl, zəngin və münəvvər Fransanın əsəridir. Rusiya ixtilalı dəxi xətasını dərk etmiş əsilzadəgan sinfinin tərəddüdi zehnisi əsəri olaraq nəzərə gəlməkdədir.
1917 sənəsindəki məruf əskər komitələri 1790 sənəsindəki əskər alaylarında dəxi mövcud idi. Kronştad bəhriyyələri kəndilərinə sələf olaraq intizamsızlıqları üzündən zabitlərinin fövc-fövc çıxıb getmələrinə səbəb olan Brest bəhriyyələrini bulurlar. Karl Marksdan bir çox zaman əvvəl Robespiyer şu aşağıda zikr etdigimiz məşhur xitabəsilə kapitala qarşı hərb elan etdi: “Fransızlardan ən zəngini sənəvi 3000 lirədən fəzlə varidata malik olmamalıdır... Köylülərə topraq, pək əski bir təbirdir ki, xalq hərəkatı ibtidalarında malikiyyət iştəhalarına yol verməgə hizmət edər. Və Trotskinin “kulaklara” qarşı bəslədigi hissi-nifrət isə 1794 sənəsində mürəffəh hallı köylülərin hesabsızcasına edam edilmələri keyfiyyətinə bir qarşılıq təşkil edər. İnsanların qardaşlığı, əksəriyyət qanunu və mülkiyyəti şəxsiyyə üzərində söylənilən o bitməz, tükənməz laflara gəlincə bunlar Russo, Sen-Jüst və Babofin kəndiləri qədər əskidir. Bakunin isə bunların bu gün Lenin şagirdləri tərəfindən bir ağızdan saylənməkdə olan nəğmələrin yenidən təkrarlamaqdan başqa bir şey yapmadı. Moskvada el sayının kəndisini əhatə etdirdigi “fetişizmə”, “Sen-Kulotlar” zamanında belə Parisdə riayət olunmuş və “vətəndaş” təsmiyyəsi “tovariş” kəlməsinə təqəddüm etmişdir. Keçmişdə komitələr halında təşəkkül etmiş 300.000 yakobinlər Fransayı idarə ediyorlardı. Bu gün isə 400.000 komunist Rusiyayı idarə ediyor.
Prinsiplərin filantropisi (insaniyyət məhəbbəti) eyni şiddətlərə müncər oluyor. İnsaniyyətə səadət vermək arzusu ərkəklərin, keçmişdə məmləkət üzərinə pək ağır sürətdə çökən mükəlləfiyyəti əskəriyyəyə yazılmalarını intac etdi. Bu gün isə eyni arzu vicdanları bir idarəyə tabe qıldı və 1792 sənəsində krallara elan edilən hərb - 1920 sənəsində burjualara qarşı yapılan hərbə məbdə təşkil etdi. Bu dəfə dəxi şu hərəkat mal və mülkün bir əldən digər bir ələ keçməsilə nihayət buldu. “Qanunun imha etdigi sərvət və əsilzadəgan sinifi feildə təkrar təşəkkül ediyor və ədəmi müsavat əksi tərəfə olaraq təkrar təkərrür ediyor”. Müşabehetlər yalnız bu qədərlə qalmıyor və təbiiyyat aləminin tabe olduğu kibi eyni qanunlara təbən siyasət aləmi iki ictimai sarsılışın təsiri altında kəndi bünyəsini pək dərin surətdə tədil ediyor. 1914 sənəsi fəlakəti ilə birləşərək 1917 sənəsi vulkanı kəndi sələfi kibi fikrin bütün sahələrini alt-üst ediyor. Toprak təbəqələri gibi bir çox dövlətlər çöküyor və onların ənqazı altında gömülən millətlər Alp dağlarının başında qat-qat olmuş qayalar kibi üzərində zühur ediyorlar. Almaniya, Avsturya, Rusiya və Osmanlı imperatorluqlarından bir millətlər silsiləsi zühur ediyor. Bohemyada Vençeslav dokalığı, Lehistanda Qacellon krallığı, Serbiyada dukan imperatorluğu və Beynəlnəhreyndə Harunurrəşid imarəti zühur ediyor. Magoş və Sasanilər məmləkəti bulunan İran dəxi min sənəlik ətalətindən oyanıyor. Ərəb dünyası hərəkətə gəliyor. İrlanda “Home Rule”unu əldə ediyor. Əfqanıstan Raval-pend müahidəsini əqd ediyor, Türkiyə isə Lozan müahidəsini, Hindistan “İndia-Bill”i alıyor, Misir bir kırallıq oluyor. Trablusu Qərb “Statuto”yu, Əlcəzair də malı heyətlərini əldə ediyor.
Bəhri Mühiti Atlasidən Peçili körfəzinə, Kataloniyadan Siyama və Koredən Filippin cəzirələrinə qədər eyni qaynaşmalar hökm sürüyor.
1789 və 1848 sənələrindəki hümmalı dövrlərdə görülən qaynaşmalar!.. Bolivarlar qədər bir rol oynamayı əməl edinən bir sürü müşəvviklər dünyanın hər bir köşəsində meydana atıyorlar. Sun-Yat-Sen, Mahatma Qandi, Zağlul, Mustafa Kamal, Sultan Atreş, Şeyxi Talibi, Xalid, Süleyman Ülbaruni, Əbdülkərim, Dö Valera və s. kibi. Onların dəvətinə icabətən hərbin son topu atılır-atılmaz, həyəcan içərisində bulunan millətlər starterin işarəti ilə yerindən qopan yarış atları kibi, kəndi hüquqi siyasiyələrini fəth etməgə qoşuyorlar. Bunlardan bir çoxu yolda düşüyor, digərləri maneələri aşaraq hədəflərinə varıyorlar. Bunlar Finlandiya, Letonya, Estonya, Litvanya, Moğolistan və başqa yerlərdə ayrı-ayrı qurublar halında təşəkkül ediyorlar, yaxud da kəndi irqdaşlarına qovuşuyorlar. Elzas fransızları, Şilezvik danimarkalıları, Transilvanya rumunları, Tranten italyanları, Zaqreb xarvatları və qeyriləri kibi... Hər tərəfdə, dəniz dalğalarının şiddətlə qabarmasını andıran istiqlal, hürriyyət və milli xüsusiyyət ehtirasıdır ki, baş qaldırıyor və bəzən də bu ehtirasat Yuqoslaviya kibi yeni millətlər içərisində belə yol alıyor.
Şu qabarmış dənizin dalğaları pək iyi təhkim olunmuş sipərlərə və bəzən də şahikarlarını Elzas Muxtariyyətçiligi, Filaman hərəkəti və Breton “brenz atası”sı (Le Brenz Atas breton) təsmiyə olunan xəfif bir köpüklə tətvic etdigi pək sıxı qayalara belə hücum ediyor.
Əski dünya pək nadir olaraq şöylə dərin və səmimi bir təxəyyülə duymuşdur. Heç bir zaman doymaq bilməyən qayeyi insanı pək nadir olaraq bu qədər müzaəf bir şəkil və irqi vicdan da bu qədər gurultulu bir hərəkət almışdır. Ən kiçik millətlər kəndi məhəlli şivələrini, yaxud kəndi ləhçələrini ehya ediyorlar. Tarixdə və yaxud əsatirdə kəndi həqiqi və yaxud əfsanəvi mənşələrini arıyorlar və böyləcə topladıqları materiallar üzərinə yeni vətənlərin əsaslarını görüyorlar. Müxtəsər, milliyyətçilik, şu ruhani prinsip Renruin əvvəlcədən xəbər vermiş olduğunu ifa edərək kəndi iqtidarını bütün dünya üzərinə yayıyor tərəddüdi zehninin bu vəqtə qədər yenilməz zənn olunan qalalarını fəth ediyor.
Parlaqlıq düşməni olan prozaik əsrimiz bu surətlə sanki kəndisini “ehevalerie-şevalyelik” dövrlərinə irca edən pək tühaf mənzərələr qarşısında bulunuyor. Babalarının lisanına döndükdən sonra təkrar həyat bulan bir millətin ən birinci işi kəndinə bir bayraq intixab etmək oluyor. O, kəndi əfsanələr baxcasında tərcih etdigi çiçəgi qoparıyor və keçmişdə qəhrəmanlar “Poriflamme”i (Əski dövrlərdəki fransız bayrağı) ətrafında olduğu kibi bu timsal ətrafında cəsarətlər qələyanı gəliyor, səflər qabarıyor. İştə bu surətlə millətlərin məzarlarına və geneolojistlərin (les geneologistes) fişlərinə əbədi olaraq gömüldükləri zənn olunan bütün bir silsilə bayraqların ortaya çıxdıqlarına seyirci oluyoruz. Bu surətlədir ki, İrlandiya Cümhuriyyətinin yaşıl bayrağı Siyonist dövlətinin yıldızlı hərbi bayrağı, Cənubi Afrika birliginin dörd rəngli sancağı, Lehistanın bəyaz qartalı, Arnoutluğun siyah qartalı, Finlandiyanın çelipası, Misirin hilalı, Lublanın erzəsi (cedrə), Asurun qanadlı buğası, gümüş rənkli Çin günəşi zühur ediyor. Bundan maəda qeyd etmədigimiz bir çox bayraqlar da vardır ki, hərb əsnasında Dnestirdən Pamirə qədər uzanan topraqlar üzərində zühur edərək sonradan mütarikə qarğaşalığı içərisində qismən qeyb olub getmişlərdir.
Bəzən də insan qəlbinin qarışıq yollarından sularını axıtmaqda olan təsəvvüf seylabi-nagəhanı dönüşlər yapıyor. Hər kəsin məlumi olduğu üzrə irqi adətlərin pək həd bir şəkil almış olduğu Amerika Cəmahiri-Müttəhidəsində rəyasəti cümhur vəkaləti namizədi olan müsyö Kurits 3-cü nəsil babası olaraq Özajların (Osages) məşhur şefi olan Pavhuskayı bulur. Və bu mütəkəbbir Yanke isə kəndi əcdadi miyanında cinsi əhmərdən birinin bulunmasilə iftixar ediyor. Hala Meksikada Konkiztador əhlafi arasında bu şöbəyə mənsub olmaq iftixar ediləcək bir əsalət ünvanıdır. Xüsusilə Paraqvaydakı yerli ləhcə rəsmi ispanyol lisanı qədər hörmət və təqdir edilməkdədir. Rusiyada prens Trubeskoy kəndisinə asyayi şübhəli bir mənşə nisbət verməkdən həzz alıyor və şair Blok da sitlərin qəhrəmanlıqlarını təğənni etməklə onlarda moskovluların uzaq əqrəbalarını görüyor. Ən nəhayət isə bizim Şimali Afrikamız bu sarı cərəyana qapılaraq kəndisinin əsir müddətincə Bərbəri məmləkəti olduğunu xatırlayar və sanki ilk Bərbəri renessansı emarələrini iraə ediyor. Burada topraqdır ki, vətəni təşkil ediyor, ötələrdə isə xatirat.
Kanada fransızları kəndi babalarının doğduqları şəhərlərə, Qranvil, Qanqal və Novarmütyeyə dindaranə ziyarətlər yaparlar. Bizim Normandiyamız vikinqlərlə iftixar edərək onların şərəfinə ədəbi mükafatlar təsis edərlər və Nortmenlərin övladları bulunan danimarkalılar, norveçlilər Rollon məmləkətinə gələrək bir çox ailələrilə oraya yerləşiyorlar. Bir kəlmə, bir tədqiq, bir roman bəzn bu irqi vicdanın oyanmasını intac ediyor və bu vucdanla məən bir sürü xatirat və düşüncələrdə kəndisini göstəriyor. Yenilməz Çingiz xanın silah qəhrəmanlarını nəql və hekayə etməklə macar Vamberi və fransız Leon Kahen 30 sənə qədər bundan əvvəl turançılıq hərəkatını meydana gətiriyor. Eyni sürətlə rus mühərrirləri panslavizm cərəyanını icad ediyorlar. Və zamanımızda kolonel Lavrans və baron Unqern ərəblərin sahiranə tarixlərini və moğolların hərbcuyanə dastanlarını xatırlatmaqla Məkkə bədəviləri ilə Qobi çobanlarını hərəkət və həyəcanə gətiriyorlar. Şimalın buzlu tənhalıqlarında uyumaqda olan və kiçik bir çaqıl daşının oyandıracağı yeraltı su mənbələri misalı hissi milli kiçik bir sədəmə ilə canlanıyor və suları, pək çox zamandan bəri qurumuş bulunan vulkan şahikarlarına qədər fışqırıyor.
Seutelendə bulunduğu zaman Napoleon bu uyuyan qüvvətdən istifadə etmədiginə təəssüf etdi. Fransa ixtilalı ictimai hürriyyət istixlası nəşr və təbliğ etməklə Avropa millətləri içərisinə qarğaşalıq saldı. İmperator şübhəsiz eyni müvəffəqiyyətlə siyasi istixlası dəxi nəşr və təbliğ edə bildi. Varşava böyük dokalığını təsis etməklə o bir zaman bu arzusunu izhar etdi. Fəqət o, şu planını Bohemyada, Macarıstanda və Xırvatıstanda təqib etmədi. Bununla o, 1813 və 1814 sənələrində vüqua gələn bir çox müharibələrin gedişini büsbütün dəgişə biləcək son dərəcə qiymətdar yardımları müsəməha etdi. Daha sonraları 3-cü Napalyon amcasının şu keçmişə aid nəzəriyyələrini bənimsədi. Milliyyətçilik prinsipləri bu dövr hökumətinin ən böyük fikrini ətşkil edər. Fəqət kraliçə Hortans oğlunun xəyalpərvər və mütərəddid zehni bu prinsipdən istifadə etmək yolunu bulmadı və bunların bütün faydalarını kəndi qonşularına və kəndi məğlubiyyətini təmin edəcəklərə tərk etdi. Bu gün pək ciddi məhaliklə təhdid edilməkdə olan Avropa eyni sürətlə tərədüd əsəri göstərməkdədir. O, milliyyətçiligin pək qiymətdar xatirəsini istisğar ilə kəndi mədəniyyətinin düşmənlərini arzu etdikləri kibi bu qüvvətdən istifadə etməgə buraxıyor. Fənnin və əsri texnikin heyrət verən tərəqqisi sanki onu təxyic ediyor və halını pozuyor. Vizjildən bəri təkərrür etmiş bulunan mənəvi fikirlərin gedişi ona əski olaraq görüküyor, latın zəkasının pək aşikar tədənnisi önündə millətlərin ruhu əməllərini və mənəvi ehtiyaclarını o qədər də düşünmədən onların yalnız maddi və iqtisadi ehtiyacları ilə iştiğal ediyor. İştə bu yanlış yollardadır ki, o, ixtilafın həqiqi səbəblərini rəf etmək və sülhün paydar olmasını təmin etmək istiyor. Vəziyyəti daha iyi qavradıqlarındandır ki, sovetlər kəndi siyasətlərində imhasına qərar vermiş olduqları şu prinsiplərə pək böyük bir hissə ayrıyorlar. Vətən fikrini inkar edən şu adamlar millətlərin bir ruha malik bulunduqlarına və insan cəmiyyətlərinin o əksimiş ideallarının dəxi pək iyi istifadə ediləcək bir qüvvət olduğunu unudmazlar. Onlar bu qüvvəti heç də sıxılmadan istemal edərlər və bu mahir sənətkarların əlində nasyonalizm istinad etdikləri dir dəstəkdir ki, bu sayədə onlar gözə çarpacaq dərəcədə yorulmalarına və hər gün artmaqda olan jeslərinə rəğmən genə kəndilərini müvazenədə tuta biliyorlar.
Tərcümə edən: A.Mir-Qasım
“Odlu-Yurd”, 1 mart 1929, № 1
Müstəqbəl - gələcək
Fövc - dəstə
Mürəffəh - bolluq, rifah
Laf - boşboğazlıq
İxtilalçı - üsyançı, inqilabçı
Məbdə - başlanğıc, mənşə
Müşabeh - bənzər, oxşar
Ənqaz - sökülmüş binanın qalıqları
Dok - gəmi tərsanəsi
Hümma - isitmə, qızdırma
Müşəvviq - təşviq edən
Müzaəf - iki qat, qat-qat
Məən - birlikdə, bərabər
Məhalik - təhlükələr
İstisğar - əhəmiyyət verməmə
İştiğal - məşğul olma
MÜSTƏQBƏL RUSİYA
II
Rusiyada ayrılma təmayülləri
Rusiyada milliyyət məsələsi, zəvahirə rəğmən, ictimai məsələlər də daxil olduğu halda, digər bütün məsələlərin üstündədir. Keçmişdə Çar imperatorluğunu tərkib etmiş olan və içərisində bir çoxunun pək əski və pək bariz şəxsiyyətləri bulunan 40, yaxud 50 millət 1917 ixtilalında əməllərini təhəqquq etdirmək üçün ümid edilməyən bir fürsət gördülər. Fəsadi əxlaqa uğramış bir məmləkətdə Lenin və tərəfdarlarının izhar etdikləri qarışıqlıqları onlar daha da təsdid etdilər və heç şübhəsiz bolşevik qalibiyyətinin həqiqi failləri oldular. Bu nöqtə üzərində nə qədər israr edilsə yeri vardır. Şübhəsiz bu əqəliyyətlər zahirdə pək iyi bir sədaqət ibraz ediyorlardı. Əski üsuli idarə onları buna məcbur ediyordu. Bu qoca dev o qədər qüvvətli görünüyordu ki, onun çizmələri altında qımıldamaq pək böyük bir dəlilik zənn edilidri. Yalnız Qərb məmləkətlərinə iltica etmiş ziyalılar bu devin nə qədər gövşək olduğunu dərk ediyor və ona qarşı amansız bir hərb açıyorlardı. Fəqət hüdudlar daxilində Ukrayna izbalarında olduğu kibi, Kazak yurdlarında və Dağıstan aullarında da babacığın (Batyuşka) timsalı əsrarəngiz cazibiyyətini mühafizə ediyordu. Bundan maəda şərqligi cəzb edən şəşəəli bir görünüş və müsəlmanın gözlərini qamaşdıran bir nüfuz (prestige) vardı. Avropalı böyük sinyorlarla asiyalı yerli rəislərin sarayda və xassə alaylarında kəndilərinə məxsus mövqeləri vardı. Onlar parlaq kazak bölüklərinə komanda ediyorlar və bayram günlərində atları Tsarskoye-Selo qarlarını ayaqlıyordu. Bu dəbdəbə içərisində onlar qeyb etdikləri hürriyyətlərini həmən unutuyorlardı. Fəqət günün birində bu çox qüvvətli əfəndinin səndələdigi görüldü. O zaman Şərqə məxsus bir təvrilə, bilafasilə qaranlıqdan işığa keçilir kibi, üsyan hörməti, heyrət də itaəti təqib ediyor. Maddi hissiyyat meydan alaraq, milli arzularla bərabər eyni dalğalara qarışıyor və ilk müsadimədə çökən üsuli-idarəyə hücum ediyorlar.
Köylülərə topraq, millətlərə istiqlal! Çarizmə qarşı başlayan mücadilədə sovetlərin bütün oyunları bu iki əsasi prinsipi qullanmaqdan ibarət idi. Birinci şüarla bolşevik oyununun Kerenskinin süqutunu təqib edən ilk qismi, ikinci şüarla da son pərdələrdə, 1919-da Yudeniç, Denikin və Kolçak orduları ilə qarşı-qarşıya gələrək Don, Baltik və Volqa boylarında oynanılan qismi qazanılıyor. Şu sənədə, hala xatirlərdə olsa gərəkdir ki, fırtına bütün şiddətilə davam ediyor, bəyazlar Petroqrad ilə Moskvayı əhatə ediyorlar. 1918 sənəsi 26 mayısından etibarən üsyan halında bulunan Qafqasiyada fransız və ingilis qarnizonları duruyor.
İki sənə daha əvvəli kəndi muxtariyyətini elan etmiş bulunan Türküstan Ukrayna ilə bir növi tədaföi ittifaq əqd ediyor. Taşkəndən Təbrizə qədər yerləşmiş olan Hindistan orduları qızıl dövlətin istiqrarını tamamlıyor.
1793-də olduğu kibi (fəqət ondan daha şiddətlə) əcnəbi təhdidatı və federalist təşəbbüsləri üzündən Rusiya daha qarışıq bir şəkil alıyor və hər tərəfi daxili müharibələr qaplayır. Öylə müharibələr ki, onların yanında Jironden fiakasının təşəbbüsləri adəta çocuk oyuncağına bənzər. Bolşevik gəmisi hər tərəfdən su veriyor. Əqsamını tərkib edən 40 millət biri-birindən ayrılmış döşəmə taxtaları kibi yekdigərinə çarpıyorlar. Gəmi çatlamaq üzrədir. Fəqət taifəsi pək şiddətli bir qüvvət istemalı ilə onu hala suyun üzündə tuta biliyor. Yükünü təxfil etmək üçün ən ağırlarını dənizə atıyor: Lehistan, Finlandiya, Letonya, Estonya, Litvanya, Bessarabya, hətta qasırğa sükunət bulduqdan sonra təkrar kəndilərini arayıb bulmaq düşüncəsilə Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycandan ibarət bulunan Qafqasiya cümhuriyyətlərindən belə sərf-nəzər ediyor. O, ukraynalılara və başqırdlara, türklərə, tatarlara, kalmık və moğollara, Votyaq və Volqa almanlarına bazarlıq yapmadan dağıtdığı hürriyyət şəhadətnamələri və istiqlal vədlərilə məfsilləri bir-birinə yapışdırıyor. Bu surətlə, gəmi təmir olunduqdan sonra şu dəniz korsanları kəndilərini təqib etməkdə olanlardan qurtuluyor və təhlükəli burunları çevirmə hərəkətilə keçiyorlar. Düşmənlərinin xətaları ilə yanlış endirdikləri dərbələr bir kərə daha onun manevralarını kolaylaşdırıyor. Tərəddüd halında bulunan milliyyətlərə, rahatsızlanan mujiklərə, ön ayaq olan qonşulara hər şeyi verəcəkləri yerdə bunlar qalib gəldikləri təqdirdə, 1914 imperatorluğunu təkrar təsis etmək və ixtilal üsuli-idarəsinin vermiş olduğu hüquq və imtiyazları birər-birər geri almaq haqqındakı niyyətlərini nəşr və elan ediyorlar. İştə bunun nəticəsində bəyaz ordular arasında əskərlərin qaçışmaları artıyor. Cəbhə arxalarındakı yerli əhali üsyan ediyor, bir-birinin arxasınca bəyaz ordular çöküyor, Novorossiyski təslim oluyor. Və daha sonraları sıra Odessaya və Sevastopola gəliyor. 1920 sənəsi isə çarlıq ümidlərinin qəti surətdə məhv olduğuna şahid oluyor.
İbtidada, bolşevik üsuli idarəsi həmən hər tərəfdə ümumi məmnuniyyətlə qarşılanıyor. Sovet “Yanus”u əhaliyə kəndisini, məhkum siniflərə səadət, əmələyə iş, hər kəsə hürriyyət və arzu edənlərə də istiqlaliyyət gətirən “Noel baba” şəklində təqdim ediyor. Vəziyyət böylə istiqrarsız qaldıqca yalnız bu kadifə eldiven gözükiyor. İttihad ərazisi üzərində 40 cümhuriyyət, yaxud da muxtar qitələr təsis ediyor. Hüdud boyundakı millətlər (les allogenes) çarizmin kilidlədigi qapıların açıldığını görüyorlar. Onlar kəndi dillərinin qullandığını, azad qəzetələrini, kitablarını və məktəblərini buluyorlar. Onlar Sovetlər İttihadının Mərkəzi Komitəsində, müxtəlif komissarlıqlarda və yerli sovetlərdə müməssillər bulunduruyorlar. Onlar sanki kəndilərini sərbəst olaraq idarə ediyorlarmış kibi, bir xəyalə qapılıyorlar. Fəqət bu “altun dövr” pək az davam ediyor.
Bolşevizm, irmaq sahilində balıq tutan bir balıqçı kibi basdığı yerin ayaqları altında möhkəm olduğunu duyar-duymaz, ehtiyatsız millətlərin kəndilərini qapdırmış olduqları vaiz ağalarını birər-birər kəndi tərəfinə çəkməyə başlıyor, orduları Qafqasiyayı istila ediyor və yeni təşəkkül etmiş hökumətlərin istiqlaliyyətinə qaba bir surətdə xatimə çekiyor, ittihadın dörd guşəsinə göndərilmiş olan komissarları əski bürokrasi müməssillərindən daha fəzlə müstəbid və daha zalım olaraq kəndilərini göstəriyorlar. Fəqət məktəb və lisan haqqında verdikləri imtiyazları pək gürultulu bir surətdə ibqa ediyorlarsa da, daha ziyadəsini bəkləyən hüdud boyundakı millətlərin düşdükləri yəsə payan yox.
Mərkəziyyətçi bir hökumət arabasına qoşulduqları üçün onlar daha sərt qoşu ipi və daha ziyadə kəsgin qırbaclar altında müztərib oluyorlar. Bir biri arxasınca qalxan üsyanlar əqamətə uğrayır. Köyləri pək seyrək və əhalisi pək dağınıq olan məmləkətlərdə anlaşma və toplaşma pək çox vaxt istər. Tıpkı Misirdə olduğu kibi, şu nihayəti olmayan geniş səhralarda üsyan qüvvətləri tutanacaq bir nöqteyi istinad bulamaz və fəna surətdə silahlanan asi bandaları ilə tanklara, toplara, təyyarələrə və əsri hazır təkamülatına malik bulunan cəza orduları arasında fərq çox böyük və qeyri müsavidir. Yalnız özbək tacik fədailəridir ki, Mərakeş Rifində olduğu kibi, Fərqanənin çətin və enişli-yoxuşlu ərazisində, Pamir qıyılarında uzun bir zaman davam edənlər bəzən də müvəffəqiyyətli partizan müharibələri yapa bilirlər. Fəqət digər yerlərdə yanğın bekciləri kibi məmləkət üzərinə yayılmış komunist hüceyrələri yanğının bütün çölləri qaplamasını mən ediyorlar. İlk cəm qırılışında qızıl süvari alayları bütün təslihatlarilə bu nöqtələrdə hazır bulunurlar və batarya halındakı mitralyozları pək sürətli surətdə hərəkətə gələrək yanğının sirayət etməsinə meydan verməzlər. Hər şey edam və yaxut da Metex həbsxanəsi və Sibirya tundralarına göndərilən uzun qafilələrlə nihayət bulur. İştə Moskva tərəfdarı qəzetələrin hüquqi-əmmə cinayəti və proletar sinif davasına aid qəsd deyə təsmiyə etdikləri vətənpərvəranə üsyanların biri-birinə bənzəyən aqibətləri.
İştə bu zamandan etibarən yeni bir dövr, şiddətsiz bir müqabelə dövrü açılıyor ki, ona qarşı Moskva bir parça ricət etmənin və daha az təzyiqkar bir üsuli idarə təsis etmənin lazım olduğunu hiss ediyor. Paskeviçin pək sevdigi “iadeyi asayiş sistemi” bir parça tadlılaşıyor və Qərbin keçmişdə sərvəti, bu gün isə ziyasilə kəndisinə cəlb etdigi şu millətlər nəzdində milliyyət hissi ağır bir gedişlə olsa da, fəqət heç durmadan daima irəliliyor. Niçevo! Yavaş! İslav şüarı, türk məsəli, Kiyev, Taşkent insanlarının fatalizmi nihayətsiz çevirmələr və tənəffüslər tövlid ediyor. Bəzən də fikir Seyhunun Qaraqorum qumlarında qeyb olduğu kibi, sanki steplərin sükutunda qeyb oluyor. Fəqət o faciəvi bir hadisə, yaxut da gurultulu bir dava sayəsində, yeni qazılmış bir quyunun, səhra tənhalıqlarında birdən birə dışarı fırlatdığı yeraltı suları kibi meydana çıxar və sonra da Franklenlərin, Koşotların və Qaribaldilərin zamanlarında olduğu kibi, o, kəndisini toplamaq üçün Nil nəhrinin firovunların hovuzlarına töküldügü misalı Paris hövzəsində qətrə-qətrə olaraq birikir. Və vətənpərvərlərin, sürgün edilmişlərin şu klassik melceində keçmişdə Lehistan, Yuqoslaviya və Çexoslovakya siyasi mühacirləri kibi gürcü menşevikləri, Petlura müməssilləri, Özbək fədailəri bir yerə toplanır və bir birini ikmal edərlər. Burada onlar kəndi qəzetələrinə, məcmuələrinə və propağanda komitələrinə malikdirlər və müstəqbəl millətlər qəlbinin təsfiyə olduğu bu süzgec cövhərində onlar kəndi səfaletlərini unudur və kəndi imanlarını təqviyəyə imkan bulurlar.
Tərcümə edən: A.Mir-Qasım
“Odlu-Yurd”, nisan (aprel) 1929, № 2
Şəşəəli - dəbdəbəli
Xassə - qvardiya
Əqsam - hissələr
Məfsil - bənd
İqba - olduğu kimi saxlama
Yəs - ümidsizlik
Müztərib - iztirab çəkən
(Ardı var)
çap et