"Türk dünyasının qəlbi Bakıdır"

BÖYÜK TÜRKOLOQ ALİM, PROFESSOR OSMAN FİKRİ SERTKAYA İLƏ SÖHBƏT

Bu il noyabr ayının 13-15-də gerçəkləşdirilən "Türk dilli ölkələr qurultayı"nda  Yeni Türkiyə Stratejik Araşdırma Mərkəzinin rəhbəri Hasan Celal Güzel türk dünyasının nüfuzlu türkoloq alimi, türk dili və mədəniyyətinin müxtəlif sahələrindən bəhs edən 425-dən çox tədqiqatın müəllifi, İstanbul Universitetinin professoru Osman Fikri Sertkayanı Mərkəzin təsis etdiyi "Türk dünyasına xidmət" ödülü ilə mükafatlandırdı. Professor Osman Fikri Sertkaya vaxtilə "Manas dastanına - 1000 il" adlı xatirə medalı (1995), Türkiyənin Prezidenti Süleyman Dəmirəl tərəfindən "Türk Dünyasına Xidmət Ödülü" (1999), Tatarıstan Elmlər Akademiyasının Qalimcan İbrahimov adına Ədəbiyyat, Dil və Sənət İnstitutunun Elmi Şurası tərəfindən Şərəfli üzv" (2002), Macarıstan Aleksandr de Koros Ksoma İnstitutunun "Şərəfli üzvü" (2009) mükafatları ilə təltif olunub.

- Osman bəy, əvvəla, mənimlə müsahibəyə vaxt ayırdığınıza görə Sizə minnətdaram. Professor Osman Fikri Sertkaya türk dünyasında böyük hörmətlə səslənən imzadır. Mən Sizi ilk dəfə ötən il noyabrın 14-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının, Təhsil, Mədəniyyət və Turizm nazirliklərinin birgə təşkil etdikləri, I Türkoloji Qurultayın 90 illiyi münasibəti ilə "Türkoloji elmi-mədəni hərəkatda ortaq dəyərlər və yeni çağırışlar" mövzusunda keçirilən beynəlxalq elmi konfransda görmüşdüm. Gözəl və nurlu simanız var. İstəyərdim ki, Siz Azərbaycanla olan əlaqələrinizdən  bəhs edəsiniz.

- Təşəkkür edirəm. Mən elmə ilk addımlarımı atdığım zaman müəllimlərimiz bizə türk dünyası - yakut, çuvaş, tatar, özbək, qırğız xalqları ilə bağlı dərslər keçdi. Mənə dərs deyən müəllimlərdən biri də 1899-cu ildə Gəncədə dünyaya göz açmış Əhməd Cəfəroğlu idi. O, mənə türk dünyası mövzusunda dərs deyən zaman daha çox Azərbaycan üzərində dayandı. Əhməd Cəfəroğlu mənə Azərbaycanı sevdirdi. 50 ildən bəri Ə.Cəfəroğlunun tikmiş olduğu fidan böyüdü, böyük meyvələr verdi.

- Əhməd Cəfəroğlu 1929-cu ildə Almaniyanın Breslau Universitetində professor F.Gizinin rəhbərliyi altında "Gəncə dialektində 75 Azərbaycan bayatı-türküsü. Bir dil araşdırması" mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru  elmi dərəcəsini qazanır. Ancaq o, Almaniyada qalmır. Türkiyəyə döndükdən sonra həmin ildən etibarən İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsində türk dili tarixi kafedrasının dosenti, 1938-ci ildə həmin kafedranın professoru, 1946-cı ildən ömrünün axırına qədər isə oranın müdiri vəzifəsində çalışır.

- O, əvvəlcə Kiyev Ali Ticarət İnstitutunda təhsil alır. Türkiyəyə gələndən sonra Mehmed Fuad Köprülünün rəhbərliyi altında türk dili və ədəbiyyatı bölümünü bitirir. Burada Ə.Cəfəroğlunun təqaüd almasına köməklik göstərirlər.  Sonra o, Almaniyaya gedir. Türkiyəyə geri dönəndən sonra isə İstanbul Universitetində professor M.F.Köprülünün assistanı olur. M.F.Köprülünün anası Ə.Cəfəroğlunu öz övladı kimi öz evində qonaq edir.

Ə.Cəfəroğlu dünyanın öndə gedən türkoloqlarından biri idi. O, mükəmməl ensiklopedik biliyə malik bir şəxs idi. Bir çox xarici dilləri də əla bilirdi. Azərbaycanın Gəncə şəhərindən olduğuna görə özbək, tatar ləhcələrini başa düşməklə yanaşı, rus, alman, fransız dillərini də yaxşı bilirdi. Ələlxüsus da, dünya ədəbiyyatına yaxşı bələd olan müəllim idi. Ə.Cəfəroğlunun bir başqa özəlliyi də XVII-XIX əsrlərdə yaşamış Azərbaycan ədiblərini bizə tanıtması oldu. O, kommunizm qanunlarının əleyhinə idi. Ona görə də Azərbaycan kommunistlərin idarəetməsində olduğu zaman bir çoxları onun əleyhinə yazılar yazdı.

Mən Cəfər Cabbarlı haqqında Türkiyədə gözəl bir məqalə dərc etdirdim. Əgər Ə.Cəfəroğlunun tələbəsi olmasaydım, mən C.Cabbarlını hardan tanıyacaqdım?

- Azərbaycanın tanınmış dramaturqu, şairi Cəfər Cabbarlının yaradıcılığını sevdinizmi?

- Əlbəttə. Tanınmış dramaturq, böyük şair Cəfər Cabbarlı 35 yaşında dünyasını dəyişib. 1988-ci ildə Azərbaycana gedəndə adını bilmədiyim birisi mənim cibimə bir kağız qoydu. Sonra kağızı oxudum və kağız C.Cabbarlının arxivindən tapılmış "Turan ellərinə salam söyləyin" şeiri idi. Mən bu şeiri Türkiyədə dərc etdirdim.

- Azərbaycanlı dilçi araşdırmaçılarından kimləri tanıyırsınız?

- Azərbaycanlı dilçi alimlərin, türkoloqların, demək olar ki, hamısını tanıyıram. Akademik Məmmədağa Şirəliyev 1969-cu ildə İstanbula gəlmişdi. Mən həmişə olduğu kimi müəllimim Ə.Cəfəroğlunun yanında idim. Ə.Cəfəroğlu məni öz aspirantı kimi M.Şirəliyevə təqdim etdi. M.Şirəliyev cibindən qeyd dəftərçəsi çıxartdı və adımı soruşub dəftərçəsinə "Osman bəy Sərtkaya" yazdı. Sonra 1970-ci ildə aprel ayında Ə.Cəfəroğluya Bakıdan bir məktub gəldi. "Sovetskaya Turkologiya" jurnalının 1-ci nömrəsi idi. Jurnalın biri Osman bəy, o biri Əhməd bəy üçün yazılmışdı. Mənə 3 il o jurnalı M.Şirəliyev göndərdi. İndi o jurnalın baş redaktoru dostum, akademik Kamal Abdulladır. Jurnalın məsul katibi isə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Elçin İbrahimovdur. "Türkologiya" adı ilə hazırda çap olunan jurnalın 47 illik sayının hamısı dünyada tək məndədir. Bu mənim üçün iftixar vəsiləsidir. Təbii ki, M.Şirəliyevdən sonra gələn azərbaycanlı alimlərindən Vaqif Aslanov, Fərhad Zeynalov, Oqtay Əfəndiyev, Tofiq Məlikli, Aydın Məmmədov, Firudin Cəlilov, Elşən Şükürlü və başqalarını da tanıyıram.

Sonuncu dəfə Azərbaycana gələndə müxtəlif şəhərlərdən gəlmiş parlaq gənc nəsli gördüm. Bəzi müəllimlər plenar iclasdan sonra dəhlizdə kofe, çay içirdilər, söhbət edirdilər, amma mən bütün gənclərin məruzələrini bir-bir dinlədim.

- Gənclərə böyük dəyər verməyiniz  məni çox sevindirdi.

- Bəli. Hətta beynəlxalq konfransda gənc nəslə "Azərbaycan türkologiyasının gələcəyi sizlərin - gənclərin əlindədir" söylədim. 72 yaşım var. Mənim məşğul olduğum sahə ilə Azərbaycanda araşdırma aparan alimlər var. Mən yazımın birini professor Cahangir Qəhramanova ithaf eləmişəm. Türk dünyasının qəlbi Bakıdır. 1987-ci ildə Moskvada Sovet türkoloqları Komitəsində bunu biz bir daha vurğulamışdıq. Ona görə də Sovet türk Kollokviumlarının biri 1987-ci ildə Bakıda oldu.

- Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi Adına Dilçilik İnstitutunun "Filologiya məsələləri" adlı nüfuzlu elmi jurnalın 1996-cı il 7-ci sayı Sizin anadan olmağınızın 50 illik yubileyinə həsr olunmuşdu.

- Həmin jurnal çap olunanda mənim bundan xəbərim yox idi. Türkiyat İnstitutunda müəllimim, professor Əhməd Cəfəroğluya həsr olunmuş iclas keçirirdim. Jurnalı mənə orda vermişdilər. Çantama qoydum. Evə gələndə oxudum, üzərinə "Osman Fikri Sərtkayanın 50-ci ildönümü üçün gözəl ithaf" yazılmışdı. Bu mənim üçün böyük şərəf və xoşbəxtlik idi.

2012-ci ildə mən ağır xəstəlik - beyin qanaxması keçirdim. Bundan xəbərim olmamışdı. 4 gün ağır vəziyyətdə İstanbul Universitetində dərs dedim. 5-ci gün xəstəliyimdən xəbərdar oldum. 6-cı gün məni əməliyyat etdilər. Buna görə dostlarım çox pis olmuşdular, dərhal məndən xəbərsiz "Yalım kaya bitigi" adlı ərmağan kitabı (Ankara, 2013) çap etdirmişdilər. "Yalım kaya" əski türkcədə "sərt qaya" deməkdir. Bu kitab Türkiyədə bu günə qədər çap olunan ərməğan kitablarının ən iri həcmlisidir. Keçən il mərhum alim, müəllimim Tələt Tekin üçün xatirə kitabı hazırladım. Mənim ildönümüm münasibəti ilə çıxan kitabda 63, bu kitabda 64 yazı var. Sağ olsun yazanlar. Akademik Kamal Abdulla da mənimlə bağlı mətbuatda bir məqalə dərc etdirmişdi. Bu onun mənə böyük lütfüdür. Akademik Kamal Abdulla Azərbaycanın istedadlı alimidir. Allah ona uzun ömür və can sağlığı versin.

Azərbaycanın böyük şairi Əhməd Cavadın "Çırpınırdı Qara dəniz" adlı şeiri Türkiyədə çox məşhurdur. Ancaq Sovet dövründə SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi  onun evini qarət edib, sənədlərini götürmüşdü. Sonra Üzeyir Hacıbəyli onun sözlərinə musiqi bəstələmişdi. Onun da evinə SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi  hücum etmişdi. Şeirin orijinalı itmişdi. Ancaq Əhməd Cavad 1918-ci ildə bu şeiri yaxın dostu Əli bəy Hüseynzadəyə vermişdi. Əli bəy Hüseynzadənin qızı Feyzavər xanım atasından qalan sənədlərin hamısını Ege Universitetinin türkoloji bölümünə verdi ki, ondan doktorluq dissertasiyaları yazılsın. Onların içərisindən Əhməd Cavadın əlyazmasının orijinalını tapdım. Əhməd Cavad şeirdə belə yazırdı: "Çırpınardın Qara dəniz". Mən bunu akademik Kamal Abdulla və akademik Möhsün Nağısoyluya da göstərdim. "Türkologiya" jurnalının 2017-ci il 3-cü sayında mənim "Əhməd Cavad Axundzadənin "Qara dəniz" şeiri" adlı 10 səhifəlik məqaləm dərc olunub. Əhməd Cavad o qədər böyük şairdir ki, repressiyaya məruz qalsa da, Azərbaycan xalqı onu unutmadı və ona böyük qiymət verdi. Hətta Əhməd Cavadın şeiri Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himninə çevrildi.