Müsahibimiz fəlsəfə elmləri doktoru Füzuli Qurbanovdur. Söhbətimizin mövzusunu əsasən tolerantlıq anlayışına fəlsəfi aspektdən baxış, milli birliyin təmin olunmasında tolerantlığın rolu, xoşgörünün Azərbaycan modeli ilə bağlı düşüncələr təşkil edir.
– Əvvəlcə tolerantlıq anlayışının fəlsəfi mahiyyətindən söz açmağınızı istərdik.
– Tolerantlıq sözünün hərfi mənası “dözümlülük” deməkdir. “Tolerans” Avropa mənşəli sözdür. Azərbaycan dilində səbr, dözüm kimi işlənilir. Amma dözümlülükdən də çox səbr uyğun gəlir. Tolerantlığın mahiyyətinə nəzər salanda onun dözümlülükdən fərqli olduğunu görürük. Dözmək odur ki, bir başqası var, mən o başqasını özüm hesab eləmirəm, tam qəbul eləmirəm, amma onun varlığına dözməliyəm. Dözmək sözünün o birisi qatında bir məcburiyyət, təzyiq, qarşında olana sevgi yox, bir götürməzlik var. Yəni, onu tam qəbul eləmirəm, tam götürmürəm, amma varlığına dözürəm. Tolerantlığın fəlsəfi aspektdən mənasında başqasını qəbul etmək var, başqasının qəbul etmək əsasında ona qarşı səbrli olmaq var. Başqasının qəbul etmək nədir? Başqasını qəbul eləmək onu necə varsa, olduğu kimi qəbul etməkdir. Necə varsa o deməkdir ki, ona hörmətlə yanaşırsan. Deməli, tolerantlığın kökündə fəlsəfi mənada hörmətli münasibət durur. Hörmətli münasibət başqasının varlığını necə varsa qəbul edib onunla münasibət qurmaq deməkdir. Ruhi aspektdən baxsaq bu, hər şeyə səbrlə yanaşmaq anlamına gəlib çıxır. O mənada səbrlə yanaşmaq ki, bir başqasının hər hansı bir hərəkəti, görünüşü, ilk baxışdan mənəvi əxlaqi keyfiyyətləri fərdin düşüncələrinə, dünyagörüşünə, baxışlarına uyğun gəlməyə bilər, ancaq buna səbrlə yanaşıb, bəri başdan bunun bu cür olduğunu qəbul edib dialoqda, qarşılıqlı münasibətdə, söhbətdə görsün ki, ilk təəssüratı yanlışdır. Bax, bu mənada tolerantlıq ilk növbədə səbr və hörmətə əsaslanır. Amma tolerantlığın kökündə bir məsələ durur-təvazökarlıq. Təvazökar insan tolerant ola bilir. Təvazökarlıq özünü heç kəsdən üstün tutmamaq, başqasına yuxarı-aşağı baxmamaq, öz varlığının, mövcud olmağının hər saniyəsinə, hər anına sevinmək, razı qalmaqdır ki, insan kimi varsan, mövcudsan və nə yaxşı ki, mövcudsan. Bu daxili hiss nəticəsində təvazökar insan ətrafdakılara iddialı olmur. Yəni nə mənada? Hikkəli və inadkar surətdə, “mən dediyim, mən istədiyim olmalıdır” mənasında iddialı olmur. Fəlsəfədə bu eqoizmin ifrat forması kimi qəbul olunur. Təvazökar insan başqasını hörmətlə qəbul edir, başqasına səbrlə yanaşmaq xüsusiyyətinə malikdir. Onda belə çıxır ki, tolerantlıq sözünün altında insanın fərdi keyfiyyəti öz-özlüyündə şüurlu varlıq olaraq mənəvi-əxlaqi dəyərləri əsas yer tutur. “Tolerant olaq” demək azdır, yetmir, tolerant olmaq üçün insan ilk növbədə təvazökar olmalıdır. Təvazökar olmaq üçün isə tərbiyə almalıdır. Tərbiyəni də insan ailə və məktəbdə alır. Belə çıxır ki, müasir dövrdə təvazökar insanları yetişdirmək təhsillə tərbiyə arasında uyğunluq tapmaqla sırf bağlıdır. Belə baxanda tolerantlıq həm fərdi, həm sosial, həm ictimai, həm də sırf şəxsi məsələdir. Görürsünüzmü, tolerant olması üçün insanın fərdi keyfiyyətləri olmalıdır və cəmiyyətdə onun tolerant insan kimi yaşamağını təmin eləyən müəyyən mühit olmalıdır. Bu da tərbiyə ilə təhsilin sintezi məsələsinə, insanın təvazökar olması kimi mənəvi-əxlaqi keyfiyyətinə gəlib çıxır.
– Onda belə anlaşılır ki, fərdin tolerant olması ilə cəmiyyətin tolerant olması eyni məsələ deyil.
– Bəli, fərdin tolerantlığı ilə cəmiyyətin tolerantlığı eyni şey deyil. Fərz edək ki, hər hansı bir fərd, yaxud hər hansı bir qurum özü- özlüyündə öz mühitini yetişdirib formalaşdıra bilər və orada təvazökar, səbrli, qabiliyyətli, dürüst, tolerant yetişə bilər. Amma cəmiyyətdə ümumi mexanizm, sosial mühit olmasa, bunun dayanaqlı və davamlı olması, bütün cəmiyyətə sirayət etməsi məsələsi çox böyük çətinliklərlə qarşılaşır. Ona görə də ayrı-ayrı fərdlərlə cəmiyyətin tolerantlığı arasında fərqlər var. Burada maraqlı bir keçid var; fərdi səviyyədən kollektiv səviyyəyə keçid. Məsələn, belə fərz edək ki, hər hansı bir cəmiyyətdə bütün fərdlər təvazökardırsa, onların yaratdığı kollektivdə mühit təvazökarlıq mühitimi olur? Bu suala həmişə birmənalı cavab vermək olmur. Belə məlum olur ki, insanların fərdi keyfiyyətlərinin sosiallaşması xüsusi sosial mexanizmlər tələb edir. Məsələn, azad cəmiyyət, vətəndaş cəmiyyəti, demokratik mühit, siyasi plüralizm və sair və ilaxır. Bunlar hamısı bir –biri ilə qarşılıqlı əlaqədə və vəhdət halında götürülməlidir. İkinci bir tərəfdən, bunun göstəricilərindən biri ondan ibarətdir ki, vətəndaşın seçmək hüququ varmı? Söhbət sadəcə, siyasi seçimdən getmir, ümumiyyətlə, bir insan kimi o həyat yolunu seçə bilirmi, yaşadığı mühiti seçməkdə, təhsil almaqda, istədiyi dini inancı seçməkdə azaddırmı və bununla yanaşı olaraq siyasi seçim hüququ varmı və sair. Bütün bunların hamısının toplu halında yekun effekti cəmiyyətin ya tolerant olmasına gətirib çıxara bilər, və yaxud da əksinə.
– Bu gün artıq beynəlxalq ictimaiyyətin də qəbul etdiyi “tolerantlığın Azərbaycan modeli” ifadəsi var. Sizin fikrinizcə, bu model nə ilə səciyyələnir?
– Bunun tarixi qədimdir. Bu onunla səciyyələnir ki, Azərbaycan geosiyasi mövqeyinə, qədimdən cəmiyyətin formalaşması qaydasına görə çox xalqların, mədəniyyətlərin, dini inanc sahiblərinin mövcud olduğu məkandır. Heydər Əliyev III minilliyin gəlişi ilə bağlı Azərbaycan xalqına müraciət edəndə bunu çox gözəl təsvir edib: “Lap qədimlərdən Azərbaycan mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların kəsişməsi olub. Burada müxtəlif xalqlar əsrlərlə bir yerdə yaşayıblar”. Azərbaycan modeli deyəndə onun kökündə bu durur. Yəni, Azərbaycanda müxtəlif xalqların əsrlər boyu bir arada mehriban yaşamaq təcrübəsi var. Bu indi formalaşmayıb, bu artıq ənənədir, keçmişdən gələn gələnəkdir, cəmiyyətin yaşayış tərzidir. Müxtəlif adamlar, müxtəlif xalqların nümayəndələri, fərqli inanc sahibləri real həyatda, təcrübədə birgə yaşamağın nümunəsini göstəriblər. İkinci bir tərəfdən, Azərbaycan müstəqilliyini əldə edəndən sonra dövlət səviyyəsində azərbaycançılıq ideologiyası qəbul olunub. Azərbaycançılıq ideologiyasında mühüm bir məqam var. O məqamlardan biri müasirləşməkdir. Milli özünəməxsusluğu, dəyərləri saxlamaqla hər bir azərbaycanlı fərqli mədəniyyətlərə, ümumbəşəri dəyərlərə açıq olmalıdır və milli xüsusiyyətləri ilə o mənada müasirləşməyi uyğunlaşdırmalı, uzlaşdırmalıdır. Deməli, dövlətin rəsmi ideologiyasında da əsrlərdən gələn ənənə möhkəmləndirilib. Yəni, bir yerdə yaşamaq, fərqli mədəniyyət və din sahiblərinin birgəyaşayışının dövlət səviyyəsində rəsmi təsdiqi var. Bu, konstitusiyamızda da təsbit olunub. Yəni, konstitusiyamız Azərbaycanda yaşayan hər bir vətəndaşın sadaladığımız hüquqlarının olmasını təsbit edir, təminat verir, qarantı olur. Üçüncü bir tərəfdən Azərbaycan ədəbiyyatına nəzər salsanız görərsiniz ki, burada ümumbəşərilik həmişə önəmli yer tutub. Nizami Gəncəvi, Füzuli, Nəsimi yaradıcılığına, müasir XX əsr Azərbaycan şair və yazıçılarının əsərlərinə baxın. Yəni, bu xalqın mənəvi fəaliyyət ruhunda da bir ümumbəşərilik, bəşəri dəyərlərə hörmət var, milli dəyərlərlə bəşəri dəyərlər arasında qarşılıqlı əlaqəni tapmaq həvəsi, istəyi var. Bütün bunlara görə Azərbaycan bütün Cənubi Qafqazda tolerantlıq nümunəsidir. Burada fərqli mədəniyyətlərin, dinlərin birgə yaşayışının xüsusi modeli bərqərar olub.
– Qeyd etdiniz ki, tolerant cəmiyyətin formalaşması üçün demokratik mühitin, açıq cəmiyyətin vəhdəti də rol oynayır. Bütün bu sadalanan amillər bu gün Avropada mövcuddur. Bəs niyə oradakı tolerantlıq anlayışı bizdəkindən bu qədər fərqlənir?
– Avropa müxtəlif fərqliliklərin, Şərq cəmiyyətləri isə eyniliklərin vəhdətidir. Burada lap kökdən gələn fərqlər vardır. Bundan əlavə, Şərq cəmiyyətində həmişə bir harmoniya anlayışı var. Şərqlilər şərti olaraq kosmos adlandırsaq, kosmosla həmahəngliyin, harmoniyanın uyğunlaşdırılması kimi bir dərində, kökdə olan təsəvvürdür. Yəni şərqli üçün dünya bütövdür. Və bir insan o bütövün yalnız bir hissəsidir, orqanik daxil olan, onun ritmi ilə yaşayan zərrəsidir, hissəciyidir. Və bu hissəcik heç zaman ümumiyə qarşı çıxmamalıdır. Bu mənada bir vəhdət, harmoniya var. Cəmiyyətə daxil olan fərdlər hansı dinə inanmaqlarından, hansı dinin daşıyıcısı olmaqlarından asılı olmayaraq, şərqli üçün bu cəmiyyətin ayrılmaz bir hissəsidir. Burada tolerantlıq bu anlayışdan gəlir. Deməli, bu mənada vahid, bütöv cəmiyyətin eyniliyi, vəhdətidir. Avropalılar isə intibah dövründən başlayaraq fərqli yol seçdilər. Onlarda fərdi azadlıq, şəxsin azadlığı məsələsi ön plana çıxdı. Yəni, sosial reallıq ümumi ruhani mühitdən daha önəmli rol oynamağa başladı. Bu da elm və texnikanın, fəlsəfənin inkişafı ilə birbaşa bağlı olan bir hadisədir. Yəni orada cəmiyyətin differensiallaşması, parçalanması, bölünməsi və bu mənada sırf sosial fərqliliklərin təşkil olunması prosesi sürətlə getdi. Sonrakı, indiki mərhələdə isə bu fərqliliklərin birləşməsi, vəhdəti problemi meydana çıxdı. Bu mənada sosial-iqtisadi şərtlər daxilində parçalanmış cəmiyyətlərdə nə mənada insanları bir araya toplamaq, bir-birinə qarşı dözümlü etmək olar? Bu məsəlinin bir tərəfi. Digər tərəfdən fərq ondan ibarət idi ki, çox maraqlı bir yanaşma var.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
çap et