Müsahibimiz siyasi elmlər doktoru Ramiz Sevdimalıyevdir. Söhbətimiz əsasən Azərbaycanda millətlərarası və dinlərarası münasibətlər fonunda tolerantlıq anlayışına ümumi baxış, etnik münaqişələrin xarakteristikası, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin görünən və görünməyən tərəflərinə siyasi nöqteyi-nəzərdən yanaşma, bu münaqişənin həlli yolları və münaqişədən sonrakı dövrdə digər xalqlarla birgəyaşayış məsələlərini əhatə edir.
– Ramiz müəllim, əvvəlcə Azərbaycanda millətlərarası və dinlərarası vəziyyətin ümumi mənzərəsi ilə bağlı fikirlərinizi, bu mövzuya münasibətinizi öyrənmək istərdik.
– Bunun üçün əvvəlcə Azərbaycanın yerləşdiyi siyasi və coğrafi məkana diqqət yetirmək lazımdır. Çox həssas, sivilizasiyaların kəsişdiyi, Şərqlə Qərbi, Şimalla Cənubu birləşdirən məkandır. Geosiyasi baxımdan, kənar qüvvələrin marağında olan ərazidir. Qısaca olaraq, Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi məkanı lakonik şəkildə belə xarakterizə edə bilərik. Bu baxımdan da bu ərazidə məskunlaşmış etnik qruplar müxtəlif olub. Bu gün də həmin müxtəliflik saxlanılır. Çox maraqlıdır ki, bu məkanda tarix boyu digər dövlətlərin maraqlarının olması səbəbindən çoxsaylı müharibələr olsa da, bu müharibələr siyasi, yəni, dövlətlərarası xarakter daşıyıb və çox nadir hallarda etnik qruplar arasında olan münaqişə olub. Bu ərazidə müxtəlif dinlərin nümayəndələri məskunlaşıb. İndi biz dünyaya nəzər salanda görürük ki, dünyada bu və ya digər ölkələr arasında nə qədər dinlərarası münaqişə var. Amma Azərbaycanda belə bir problem yoxdur. Bu bizim həyat tərzimizdir ki, müxtəliflik olmalıdır, müxtəlif etnik qruplar, din nümayəndələri bizimlə birgə yaşayırlar. Onların da bizimlə bərabər hüquqları var, biz birgə normal yaşamalıyıq və yaşayırıq da. Bu çox nadir və başucaldıcı bir məqamdır. Bunu həmişə fəxrlə qeyd etmək olar. Elə Bakı şəhərinə diqqət yetirək: burada kilsələr, məscidlər, sinaqoqlar, hətta bizə düşmən kəsilmiş ermənilərin kilsəsi də çox böyük qayğıyla qorunub-saxlanılır. Və heç kəsin ağlına belə gəlmir ki, bunlar sökülməlidir, dağıdılmalıdır və sair. Bu gün də
Azərbaycan çoxmillətli və müxtəlif dinə mənsub insanların məskunlaşdığı ölkədir.
Bunun müsbət cəhəti də var, təhlükəsizlik baxımından mənfi cəhəti də. Müsbət cəhəti odur ki, müxtəlif xalqlar, fərqli dinə sitayiş edənlər müxtəlif mədəniyyətlərə, inkişaf səviyyəsinə, davranış qaydalarına malik xalqların qarşılıqlı faydalanma məsələsi var. Bu da inkişafa, tərəqqiyə impuls verən bir amildir. Mədəniyyətlərin bölüşməsi və paylaşması buna təkan verir. Məhz bu səbəbdən ölkəmizdə tez-tez dinlərarası, sivilizasiyalararası dialoq adı altında beynəlxalq tədbirlər keçirilir. Bunda iki məqsəd güdülür: Həm bizim təcrübəmiz inkişaf etdirilir, həm də digər dövlətlər iştirak edərək qarşılıqlı mübadilələr aparılır.
Məsələnin mənfi tərəfinə gəlincə, çoxmillətli ölkələrin milli təhlükəsizlik baxımından qarşılaşdığı təhdidlər, risklər də mövcuddur. Bu, Azərbaycana da aiddir. Etnik qrupların ölkə ərazisində məskunlaşma məsələsi ciddi məsələdir. Bunlar toplum şəkildə bir ərazidə məskunlaşıblar, yoxsa paylanıblar? Əgər bunlar bir ərazidə məskunlaşıbsa, deməli, artıq toplum şəkildə müəyyən səviyyədə özləri bir gücə malikdirlər. Amma pərakəndə halda paylanıblarsa, bunlar toplum şəkildə güc deyillər. Digər məsələ, müxtəlif etnik qrupların məskunlaşdığı ərazilərin transsərhəd xarakteri daşıyıb-daşımamasıdır. Azərbaycanın qarşılaşdığı belə problemlər var. Burada nəyi əsas vurğulamaq istəyirəm? Yəni, müxtəlif etnik qrupların nümayəndələri transsərhəd xarakterli ərazilərdə məskunlaşanda istər-istəməz digər tərəfdən təhlükə, risk yaranır. Ölkədən kənar qüvvələr bu zaman daima prosesləri körükləyirlər, çalışırlar ki, öz maraqlarına uyğun olaraq separatçılıq meyilləri yaratsınlar və sair. Azərbaycan geosiyasi baxımdan həssas dövlət olduğu üçün müxtəlif güc mərkəzlərinin burada maraqları var: Rusiya, İran, ABŞ, Qərb ölkələri və sair. Ona görə də mütəmadi olaraq biz
Azərbaycanda müxtəlif separatçı meyllərlə qarşılaşa bilərik.
Özü də etnik zəmində daha tez-tez qarşılaşmaq ehtimalı var. Dini zəmində də cəhd olub, amma onun qarşısı alınıb. 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağla bağlı problem baş qaldıranda ermənilər çox istəyirdilər ki, bu toqquşmaya dini don geyindirsinlər, burada etnik, siyasi zəmin olmasın.
– Məqsəd nə idi?
– Məqsəd Azərbaycanı təkləmək idi, bütün dünyaya car çəkmək ki, Azərbaycanda guya, islam fundamentalizmi, islam ekstremizmi var, buna görə də erməniləri qırırlar.
– Yəqin ki, əsas niyyətləri də xristian dünyasından dəstək almaq idi...
– Bəli, SSRİ-nin son prezidenti Qorbaçov da Bakıya ordunu yeridəndən sonra televiziyada çıxışında bildirdi ki, Azərbaycanda islam fundamentalizmi baş alıb, gedir, ona görə Bakıya ordu yeridilib. Yəni, bunu çox istəyən qüvvələr var idi. O vaxt ermənilər Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını ortaya qoyanda irəli çıxan liderlərdən biri Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə oldu. O 1988-ci ilin fevralında ermənilərin katalikosu I Vazgenlə görüşdü və onlar bəyannamə qəbul elədilər. O bəyannamədə açıq-aşkar deyilir ki, bu münaqişə dini zəmində deyil, etnik, siyasi xarakter daşıyır. Bəyanatı diqqətlə nəzərdən keçirəndə hətta görürsən ki, baxmayaraq ki, onda Azərbaycan və Ermənistan müstəqil dövlət olmasa da bu münaqişənin siyasi, dövlətlərarası münaqişə olması görünür. Ondan sonra dəfələrlə Şeyxülislamın erməni katalikosları ilə görüşlərində bu tendensiyanın qarşısı alınıb ki, bu qətiyyən dini münaqişə deyil. Yəni, Azərbaycana qarşı belə iddialar olub və vaxtında qarşısı alınıb. Bizdə dini zəmində münaqişə olmayıb.
Ermənilərin dini zəminlə bağlı iddiaları öz yerini tapmadığından sonra başqa variantlar ortaya atdılar.
Guya, ermənilər xalq kimi öz müqəddəratlarını təyin etmək istəyirdilər, amma bizim silahlı qüvvələrimiz onları öldürür, buna imkan vermirlər. Dini zəminlə bağlı planları alınmadığından sonra məsələni məhz etnik münaqişə kimi təqdim etmək istədilər, guya Dağlıq Qarabağ mübahisəli ərazidir, ermənilər deyir bizimdir, azərbaycanlılar deyir, bizimdir. Çox maraqlıdır ki, dünya ictimaiyyəti də bunu belə qəbul etmək istəyir. Amma əslində Dağlıq Qarabağ münaqişəsi sırf etnik qruplar arasında olan münaqişə deyil. Bu dövlətlərarası, siyasi münaqişədir, bu ərazi uğrunda gedən müharibədir. Konkret olaraq, Ermənistan Azərbaycandan ərazi tələb edir. Dövlətlərarası münaqişə olduğu təsdiqlənəndə bu, o deməkdir ki, hər hansı bir dövlət digər dövlətin ərazisinə iddia edir. Amma etnik qruplar arasında münaqişə olanda hesab edirlər ki, titul xarakterli xalq (yəni, əksəriyyət təşkil edən) bizim situasiyamızda azərbaycanlılar, ermənilərin hüquqlarını pozmuşuq, onlar guya öz müqəddəratlarını təyin etmək istəyirlər, amma biz imkan vermirik. Bu da mütləq şəkildə kənardan təhrik olunur, idarə edilir. Bu həm də geosiyasi münaqişədir. Bir çox ölkələrin ortaq məxrəcə gələ bilməməsi, bir sıra dövlətlərin maraqlarının toqquşması bunu sübut edir.
Bizdə etnik münaqişələr həmişə kənardan yaradılıb.
Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi formalaşması Rusiyanı narahat edirdi, ona görə də buradan çıxmazdan əvvəl gec partlayan bombalar qoydu. Bu bombalar isə separatçılıq, etnik zəmində münaqişələr idi. Ermənilərin Qafqaza köçürülməsi haqqında həmişə danışılıb. Sadəcə xatırlatmaq istəyirəm. Gülüstan və Türkmənçay müqaviləsindən sonra Cənubi Qafqaza bir milyondan artıq erməni köçürülüb. Bunu mən yox, rus tədqiqatçıları deyiblər, hələ 1911-ci ildə çıxan kitabda yazıblar. Nikolay Şavrov yazıb ki, Cənubi Qafqazda yaşayan bir milyon üç yüz min erməninin bir milyondan artığı aborigen ermənilər deyil. Yəni, bunları çar Rusiyası köçürüb və Yelizavetpol quberniyasının Dağlıq Qarabağ bölgəsində yerləşdirib. Əslində Dağlıq Qarabağ anlayışı da sonradan yaranıb, daha doğrusu, onların Göyçə gölü sahilində və digər strateji baxımdan maraqlı bölgələrdə sonradan müsəlman olan azərbaycanlılara qarşı istifadə etmək məqsədilə yerləşdiriblər. Və onlara Azərbaycanda hər cür şərait yaradılıb, muxtariyyət verilib. Ermənistanda isə əksinə, nəinki azərbaycanlılara muxtariyyət verilib, hətta onların normal yaşaması da təmin edilməyib.
– Bizdə az sayda erməniyə dediyiniz şəraitin yaradılması, üstünlük verilməsi bizim hələ o vaxtdan həm dövlət, həm də cəmiyyət səviyyəsində həddindən artıq xoşgörülü, tolerant olmağımızın nəticəsidir-deyə bilərikmi?
– Tolerantlığın həddən artıq olması aydın məsələdir. Digər tərəfdən, bu idealizmə yaxın məsələdir. Əfsuslar olsun ki, eyforiyaya qapılmaq, reallığı olduğu kimi qiymətləndirə bilməmək, ona olduğundan daha yüksək qiymət vermək bizdə var.
Bizim hədsiz tolerantlığımız və digər bu kimi xüsusiyyətlərimiz mütəmadi olaraq bizə zərər verib.
Eyni zamanda ermənilərin üstün mövqeyinin saxlamasında xarici qüvvələr də köməyini əsirgəməyib. Dünya ictimaiyyətinin mövqeyi də aparıcı rol oynayıb. İraq 1990-cı ildə ordusunu Küveytə yeritdi, dərhal İraqı təcavüzkar adlandırdılar, Küveytə dəstək verildi ki, BMT Təhlükəsizlik Şurası qətnamə qəbul elədi və özünümüdafiə hüququndan istifadəyə şərait yaratdı. Amma ermənilərlə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü ildə qəbul elədiyi qətnamələrin heç birində Ermənistan təcavüzkar adlandırılmayıb və Azərbaycanın özünümüdafiə hüququ da müvafiq olaraq təsdiq olunmayıb. O mənada ki, BMT Təhlükəsizlik Şurası qətnamələri qəbul edərkən münaqişənin xarakteristikasını verməyib, müəyyən eləməyib. Bu sırf dövlətlərarası münaqişə olsa da BMT-nin sənədlərində görünmür, yoxdur. Ümumiyyətlə, bütün beynəlxalq təşkilatların, bu münaqişə ilə bağlı tutduğu mövqe çox təəssüf doğurur. İstənilən beynəlxalq təşkilatın nümayəndəsi gəlir, yüksək səviyyədə elan edir: biz Azərbaycanını ərazi bütövlüyünü dəstəkləyirik. Ölkə prezidentləri münaqişənin həllini hansı formada razılaşdırsalar, biz dəstəkləyəcəyik. Vəssalam. Bunlar demirlər ki, beynəlxalq hüququn normalarına əsasən münaqişə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll edilməlidir – bu vacib ifadəni demirlər. Bunlar hesab edirlər ki, sabah danışıq əsnasında Azərbaycan öz ərazisini Ermənistana güzəştə getsə, bunu da dəstəkləyəcəklər. Beynəlxalq hüquq normalarına əsasən, təcavüzkara qarşı sanksiyalar tətbiq olunmalıdır. Bu mexanizm işə düşməlidir.
– Amma yəqin ki, bu vəziyyət əbədi davam etməyəcək..
– Münaqişələr dondurulduqca onların yenidən baş qaldırması ehtimalı artır. Ötən əsrin 40-cı illərindən bəri Fələstin münaqişəsi davam edir. Əfsuslar olsun ki, belə bir nümunə də var. Bu münaqişə getdikcə yeni çalarlar alır. Nəyə görə bunu deyirəm: 60-70-ci illərdə Fələstinin İsraillə apardığı mübarizə sırf Fələstin dövlətinin yaranması uğrunda aparılan münaqişə idi. Lakin 70-ci illərin ikinci yarısından sonra artıq fələstinlilərin apardığı mübarizə dini çalar almağa başladı. Əvvəllər onların mübarizəsi yalnız sivil xarakter daşıyırdısa, yəni o mənada sivil ki, dini çaları yox idi, ancaq 70-ci illərin ikinci yarısından dini hərəkatlar yaranmağa başladı, cihad adı altında Fələstinin azad edilməsi uğrunda motivlər ortya atıldı. Sonralar Hizbullah yarandı və sair. Bu münaqişədə motiv dəyişdiyinə görə dünya ictimaiyyətinin münasibəti də dəyişdi. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə gəlincə, ilk öncə biz dünya ictimaiyyətini inandırmalıyıq ki, Ermənistan Azərbaycanın ərazisinə silahlı təcavüz edib, ərazilərimizi işğal edib. Yəni, burada beynəlxalq təşkilatların Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı Azərbaycana və Ermənistana münasibəti fərqli olmalıdır. Digər tərəfdən biz dünya ictimaiyyətini inandırmalıyıq ki, heç bir halda biz ermənilərə xalq səviyyəsində nifrət bəsləmirik, Dağlıq Qarabağda yaşayan erməniləri qırası deyilik. Əgər onlar Azərbaycanın Konstitusiyasını qəbul edəcəklərsə, Azərbaycan dövlətinin vətəndaşlığını qəbul edərək bu ölkənin tərkibində yaşamaq istəyirlərsə, onlar da bərabərhüquqlu vətəndaş olacaqlar. Bu ciddi məqamdır. Çünki ermənilər dünyaya car çəkirlər ki, azərbaycanlılar bizi öldürürlər, onlarla bir yerdə yaşamaq mümkün deyil. Biz ortaya bayaq danışdığımız
tolerantlığımızı, müxtəlif xalqların və dinlərin nümayəndələrinə hörmətimizi bir daha ortaya qoymalıyıq.
Amma korrektə olunmuş, dəqiq şəkildə. Heç bir halda ermənilərin bizimlə birgə yaşamaq hüququnu təmin eləmək o anlama gəlməməlidir ki, biz ermənilərə nəyisə güzəştə gedəcəyik. Ermənilərə Azərbaycanda yaşayan digər xalqların nümayəndələrinə bəslənən eyni münasibət bəslənəcək, onlara əlavə heç bir status verilməyəcək. Cəmiyyətdə sabitliyi qorumaq üçün bu məsələdə hər bir xalqın bərabərlik prinsipi çox vacibdir. Kiməsə üstünlük verilsə, kimsə aşağılansa sabitlik pozula bilər. Bayaq da qeyd elədiyim kimi biz çalışmalıyıq ki, beynəlxalq təşkilatları, dünya ictimaiyyətini əslində vəziyyətin nə yerdə olduğuna inandıraq. İnanmaq istəməsə də bu sahədə davamlı, ardıcıl iş aparmalı, münaqişənin dinc yolla həllinə nail olmalıyıq. Tolerantlığımızı, xoşgörülü olduğumuzu bir daha dünyaya sübut etməliyik.
– Azərbaycanda bu yönümdə keçirilən beynəlxalq tədbirlər əcnəbilərin özlərinin də etiraf etdikləri kimi tolerantlığımızı sübut eləmirmi?
– Hazırda ermənilər dünyaya Dağlıq Qarabağ xalqı deyə bir ifadəni sırımaq istəyirlər. Dünya ictimaiyyətini bu ifadə ilə çaşdıraraq bildirirlər ki, guya azərbaycanlılar “Dağlıq Qarabağ xalqı”nı öldürürlər. “Dağlıq Qarabağ xalqı” yoxdur axı? Dağlıq Qarabağda məskunlaşmış ermənilər var, azərbaycanlılar var, müəyyən miqdarda digər kiçik etnik qrupların nümayəndələri olub. Ermənilər özlərini ayrıca bir xalq kimi təqdim edərək bunu da irəli sürürlər ki, guya “Dağlıq Qarabağ xalqı” öz müqəddəratını təyin etmək istəyir. Bayaq BMT qətnamələrindən danışdıq. Düzdür, orada Ermənistan təcavüzkar kimi göstərilmir, amma orada mənim çox xoşuma gələn başqa bir məqam var; orada “Dağlıq Qarabağ xalqı” məsələsi aradan götürülüb. Orada “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunda məskunlaşmış ermənilər” ifadəsi var. Bu da o deməkdir ki, bəri başdan qeyd olunur ki, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanındır, orada ermənilər məskunlaşıb. Düzdür, demirəm ki, o qətnamələr lazımsız bir sənəd olub. Onlar çox vacib sənədlərdir. Sadəcə mütəxəssis kimi istəyirəm ki, onlar gərək çox yaxşı, mükəmməl sənəd olaydılar. İstərdim ki, orada bütün bunlarla yanaşı göstəriləydi ki, Ermənistan Azərbaycan torpaqlarını işğal edib. Orada gərək digər məqamlar da nəzərə alınaydı. Söhbət ondan gedir ki, bunu alayarımçıq ediblər.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
çap et