Azərbaycan satirik mətbuatının zirvəsi olan "Molla Nəsrəddin" jurnalı bir əsrdən artıqdır ki, qərarlaşdığı ucalığı qoruyub saxlamaqdadır.
Əsrlər, qərinələr ötüb keçsə də, o, fəth etdiyi zirvədən enməyəcək. Çünki məramı azadlıq hərəkatına rəvac vermək, demokratik ideyaları yaşatmaq, xalqına məxsus milli dəyərləri qorumaq, ideoloji axınlara qarşı kəskin mübarizə aparmaq, irticaçı qüvvələri tənqid hədəfinə çevirmək, dilimizin, ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin keşiyində durmaq olan bir mətbuat orqanının zamanın hüdudlarını aşıb keçməsi labüddür.
"Molla Nəsrəddin" jurnalı Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinə orijinal üslub, satirik publisistika, şeir, nəsr, karikatura janrlarını gətirməklə mətbuat tariximizdə yeni ədəbi mərhələnin əsasını qoydu. Dövrün tanınmış şair, yazıçı və karikatura ustaları - Ö.F.Nemanzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, Ə.Qəmküsar, Ə.Nəzmi, .M.S.Ordubadi, Ə.Razi, B.Abbaszadə, O.Şmerlinq, İ.Rotter, Ə.Əzimzadə, X.Musayev, S.Behzad, B.Telinqator (Beno), İ.Axundov, Q.Xalıqov, H.Əliyev və başqaları bu möhtəşəm abidəni satirik mətbuatımızın zirvəsinə ucaldaraq ədəbi məktəb yaratdılar.
"Molla Nəsrəddin" nəşrə başladığı dövrdən Azərbaycan dilinin varlığı, saflığı uğrunda ardıcıl və prinsipial mübarizə aparır, onun yad təsirlərə məruz qalmasının qarşısını almağa çalışır və öz səhifələrində dərc etdiyi müxtəlif janrlı əsərlərdə dönə-dönə bu məsələlərdən bəhs edirdi. Jurnalın 1906-cı ilin 10-cu nömrəsindən "İdarəyə göndərilən məktub və məqalələr açıq türk dilində yazılmış olmasalar, çap olunmayacaqlar" epiqrafı "Molla Nəsrəddin"in ana dilimizə qayğı və diqqətinin yüksək təzahürü idi. Sadə, aydın, xəlqi bir dildə yazan jurnalın üslubu böyük mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən də təqdir edilmişdir: "Yaxşı yazırsınız... Açıq yazmağı da bacarmaq lazımdır". "Molla Nəsrəddin" jurnalı ana dili problemi ilə yanaşı, dövrün digər ağrılı problemlərinə- elm, təhsil, mədəniyyət, qadın azadlığı və s. məsələlərə də geniş yer verir, mövhumatı, cəhaləti, sxolastik təlim üsullarını tənqid edirdi.
"Molla Nəsrəddin" jurnalının əsrin dörddə biri daxilində görə bildiyi işlər hələ neçə-neçə əsrlərin hüdudlarına yetə biləcək. Jurnalın bu cahanşümul xidmətlərinin nəticəsidir ki, o, fəaliyyətə başladığı dövrdən çağdaş zəmanəmizə qədər həmişə diqqət mərkəzində olub, saysız-hesabsız tədqiqatların, araşdırmaların obyektinə çevrilib və bu gün də bu proses davam etməkdədir. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, "Molla Nəsrəddin"in hikmət xəzinəsinin orbitindən çıxmaq mümkün deyildir. Bu gün də hər bir oxucu jurnalda qaldırılan milli və bəşəri problemlərlə yaxından tanış olmaq, mövcud durumda çıxış yollarını aramaq, bitib-tükənməyən söz xəzinəmizdən ibrət dərsi götürmək, ondan yaradıcılıqla bəhrələnmək və nəticə çıxarmaq üçün daxili bir tələbat duyur. Hər bir Azərbaycan vətəndaşının, hər bir ziyalının, gənc nəslin jurnalın redaktoru, naşiri Cəlil Məmmədquluzadə başda olmaqla mollanəsrəddinçilərin- Ö.F.Nemanzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, Ə.Qəmküsar, Ə.Nəzmi, M.S.Ordubadi, Ə.Razi, B.Abbaszadə, M.Ə.Möcüz və başqalarının yaradıcılığını "Molla Nəsrəddin"dəki geniş və çoxşaxəli fəaliyyətini hərtərəfli öyrənməyə, mənimsəməyə böyük ehtiyacı vardır. Buna görə də 25 illik fəaliyyəti dövründə jurnalın ayrı-ayrı illərdə nəşr olunmuş nömrələri XX əsrin sonlarından başlayaraq müasir dövrümüzə qədər bir neçə dəfə cildlər halında toplanmış, zəmanəmizin böyük dövlət xadimləri, ziyalıları onu mühafizə edərək bugünümüzə və gələcək nəsillərə ərməğan etmişlər. Lakin bu məsuliyyətli və şərəfli missiyanı həyata keçirmək asan olmamışdır. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışı zamanı bu işin çətinliyindən, bununla belə lazımlı və gərəkli olmasından bəhs edərək deyir: "Molla Nəsrəddin" jurnalının faksimilesi on iki cilddən ibarətdir. Təəssüf ki, on il bundan qabaq onun cəmi bir cildi (Ulu Öndərimiz jurnalın 1988-ci ildə "Elm" nəşriyyatı tərəfindən buraxılan I cildini nəzərdə tutur) buraxılmışdır. Hələ indiyə qədər qalanları çap edilməmişdir. Etiraf etmək lazımdır ki, 10 il bundan qabaq bunun hamısını bir ildə buraxmaq olardı. Hətta beş il bundan qabaq da bunu etmək asan olardı. Amma indi bunlar çətinləşmişdir. Buna baxmayaraq, biz bunu etməliyik və geniş yaymalıyıq ki, xalqımız Mirzə Cəlil dühasından bəhrələnərək mənəviyyatca daha da saf olsun, mənəvi dəyərimiz daha da möhkəmlənsin" (Heydər Əliyev. “Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı". Bakı, "Ozan", 1999, səh.246-247). Heydər Əliyev bu dönəmdə Azərbaycanın Qarabağ problemi ilə üz-üzə dayandığı, ictimai-siyasi, iqtisadi çətinliklərlə qarşılaşdığı mürəkkəb və ziddiyyətli bir şəraitdə böyük fədakarlıqla "Molla Nəsrəddin" jurnalının 8 cildinin latın qrafikalı əlifba ilə tam mətninin 700 nüsxədə çap edilib oxucuların ixtiyarına verilməsinə təminat yaratdı. Bu proses 2011-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə uğurla başa çatdırıldı.
Jurnalın I, II, III cildləri AMEA-nın müxbir üzvü Əziz Mirəhmədovun, IV, V, VI, VII, VIII cildləri isə akademiklər Bəkir Nəbiyev və Teymur Kərimlinin redaktorluğu ilə nəşr edilib. "Molla Nəsrəddin" jurnalının transfoneliterasiya olunub çapa hazırlanması kimi mürəkkəb və məsuliyyətli işin yerinə yetirilməsində Turan Həsənzadə, Əliheydər Hüseynov və Elmira Qasımova kimi zəhmətkeş alimlərimizin böyük xidmətləri vardır. Elmira Qasımova bu gün də "Molla Nəsrəddin" jurnalı üzərində tədqiqatçılıq fəaliyyətini uğurla davam etdirir.
"Molla Nəsrəddin" jurnalının 8 cildində onun 741 nömrəsi toplanmışdır. Bu günə kimi bir çox mənbələrdə jurnalın Bakıda nəşr olunan nömrələrinin sayı yanlış olaraq 398, bəzən isə 400 göstərilib. Lakin son araşdırma və dəqiqləşdirmələr göstərdi ki, "Molla Nəsrəddin"in Tiflisdə 370, Təbrizdə 8, Bakıda isə 363 nömrəsi çapdan çıxmışdır ki, bu da bütövlükdə 741 nömrəni özündə ehtiva edir.
Zaman keçdikcə oxucu sayının artması, jurnala olan böyük maraq, zəruri ehtiyac "Molla Nəsrəddin" cildlərinin yenidən nəşrini gündəmə gətirdi və aktuallaşdırdı. Bu gün müstəqil Azərbaycanın 10 milyondan çox ölkə daxilindəki vətəndaşlarına və onun hüdudlarından kənarda yaşayan 40 milyondan artıq soydaşlarımıza bu monumental abidənin çatdırılması olduqca vacibdir. Məhz elə çoxsaylı oxucu auditoriyasının arzu və istəklərinə rəğmən AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli və Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru akademik Teymur Kərimlinin redaktorluğu ilə "Molla Nəsrəddin" jurnalının 10 cilddə nəşri qərarlaşdırılmışdır. Jurnalın 4 cildi nəfis şəkildə, rəngli illüstrasiyalarla və yüksək tərtibatla çapdan çıxmışdır. 1000 tirajla buraxılan jurnal "Şərq-Qərb" nəşriyyatında akademik İsa Həbibbəylinin "Ön söz"ü ilə işıq üzü görmüşdür. "Molla Nəsrəddin" jurnalının Azərbaycan milli mətbuatının, çoxəsrlik ədəbiyyatımızın inkişafı və təkamülündəki əvəzsiz rolundan bəhs edən mollanəsrəddinçi alim yazır: "Molla Nəsrəddin" jurnalı Azərbaycan xalqının milli azadlıq və dövlət müstəqilliyi uğrunda apardığı mübarizənin ədəbiyyatda və mətbuatdakı sərkərdəsidir. Bu mübariz jurnal Azərbaycanın milli istiqlalına mütəşəkkil nizamlı bir ordudan çox xidmət göstərmişdir. "Molla Nəsrəddin" jurnalı Azərbaycan xalqının milli dirçəliş və azadlıq ideyalarından, vətəndaşlıq ruhundan yoğrulmuş mənalı bir istiqlal kitabıdır. Azərbaycanda milli demokratik mətbuatın bayraqdarı da "Molla Nəsrəddin"dir... Azərbaycanda milli azadlıq, dövlət müstəqilliyi və demokratiya, milli-mənəvi dəyərlərin inkişaf etdirilməsi uğrunda son yüzillikdə, müasir dövrdə də aparılan mübarizəni Cəlil Məmmədquluzadəsiz və "Molla Nəsrəddin" jurnalı olmadan təsəvvür etmək çətindir" (İsa Həbibbəyli. Cəlil Məmmədquluzadə, "Molla Nəsrəddin" jurnalı və mollanəsrəddinçilik. "Molla Nəsrəddin" jurnalının I cildinə ön söz. "Şərq-Qərb", 2017, səh.3).
Akademik İsa Həbibbəylinin şəxsi təşəbbüsü, diqqət və qayğısı sayəsində geniş oxucu auditoriyasının - orta məktəblərdən başlamış ali məktəblərə qədər, sadə vətəndaşından-aliminəcən hər bir kəsin, hətta jurnalın yayıldığı geniş arealda, xarici ölkələrdə belə maraqla qarşılandığını göz önünə alsaq, bu, görkəmli alimin milli mətbuatımıza, zəngin ədəbiyyatımıza, bütövlükdə Azərbaycan xalqına ən qiymətli və layiqli bir töhfəsidir. Jurnalın hər sətrində, hər səhifəsində duyulan böyük azərbaycançılıq ideologiyasına çağırış ruhu elə həm də istedadlı alimin özünün vətənpərvərlik ruhunun ifadə forması kimi gözlərimiz qarşısında canlanır. Çünki doğma xalqına, onun milli-mənəvi dəyərlərinə belə bir qədirşünaslıqla yanaşmaq yalnız və yalnız milli təəssübkeşlikdən, Vətənə xidmətdən qaynaqlana bilər. Ömrünün az qala 40 ilini Cəlil Məmmədquluzadə irsinin və "Molla Nəsrəddin" jurnalının araşdırılması və təbliğinə həsr edən akademik İsa Həbibbəylinin bu zəngin söz xəzinəmizə vurğunluğu onun saysız-hesabsız məqalələrində, monoqrafiya və kitablarında öz təcəssümünü tapmışdır. Bu sanballı, dəyərli tədqiqatlar Azərbaycanın hüdudlarını çoxdan aşaraq İran, Türkiyə, Rusiya, Ərəbistan, Pakistan, Bolqarıstan, Macarıstan, Fransa, İngiltərə və başqa ölkələrdə geniş yayılmışdır. Bu gün də akademik "Molla Nəsrəddin" jurnalı və mollanəsrəddinçilər vasitəsilə Azərbaycanın çoxəsrlik ədəbiyyatının, zəngin mədəniyyətinin və milli mətbuatının dünya müstəvisində təbliği və yayılması istiqamətindəki xeyirxah missiyasını uğurla davam etdirir. "Şərq aləminə satira günəşi ilk dəfə "Molla Nəsrəddin"dən doğmuşdur" kimi önəmli bir fikir irəli sürən alim jurnalın bütövlükdə Şərq xalqlarının taleyindən keçən mübariz bir mətbuat orqanı olduğunu vurğulayaraq yazır: "Məhkum Şərqin oyanışı, dirçəlişi və istiqlalı uğrunda geniş, sistemli və ardıcıl mübarizə "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə başlanmışdır" (İsa Həbibbəyli. Cəlil Məmmədquluzadə, "Molla Nəsrəddin" jurnalı və mollanəsrəddinçilik. "Molla Nəsrəddin" jurnalının I cildinə ön söz. "Şərq-Qərb", 2017, səh.3).
"Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrə başladığı aprel ayında artıq jurnalın akademik İsa Həbibbəyli tərəfindən 4 cildi Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun şöbələrinə hədiyyə edilmişdir. Bu isə əməkdaşlar tərəfindən böyük rəğbət və minnətdarlıq hissilə qarşılanmış, qiymətli söz abidəmiz qanunnamələr, qabusnamələr kimi stolüstü kitaba çevrilmişdir.
Jurnalın tərtibatı zamanı cildlərin həcmi, daxili parametrləri, simmetrikliyi də gözlənilmişdir. I cildə 1906-cı ilin 39, 1907-ci ilin 40 nömrəsi daxil edilib (79 nömrə), II cilddə 1907-ci ilin son 9 nömrəsi (№41-49), 1908-ci ildən 52 nömrə, 1909-cu ildən isə ilk 11 nömrə yer almışdır (72 nömrə), III cildə 1909-cu ildən 52, 1910-cu ildən 19 nömrə daxil edilmişdir (71 nömrə). Nəhayət, IV cildə 1910-cu ilin 20-42-ci sayları, 1911-ci ilin bütün (47) sayları, 1912-ci ilin bütün (9) sayları və 1913-cü ilin ilk sayı (1) daxil edilmişdir (80 nömrə).
"Molla Nəsrəddin" jurnalının 6 cildi də tezliklə oxucuların ixtiyarına veriləcək. Bütün bunlarla yanaşı, yenə də akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü və redaktorluğu ilə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsində professor Asif Rüstəmlinin rəhbərliyi ilə "Molla Nəsrəddin" ensiklopediyası hazırlanır. Yaxın zamanlarda "Molla Nəsrəddin"in cildlərinin davamı olaraq ensiklopediya da işıq üzü görəcəkdir.
Əlbəttə, Azərbaycan Sovetlər Birliyinin tərkibində olduğu illərdə milli dəyərlərimizə biganə münasibətin şahidi olurduq. Akademik Teymur Kərimli məhz bu məqama işarət edərək "Redaktordan" qeydində yazır: "Sovet hökumətinin Azərbaycanın klassik irsinə məlum münasibəti nəticəsində 12 cilddə çapı nəzərdə tutulan jurnalın yalnız bir cildi kiril əlifbası ilə işıq üzü görmüş, Moskvanın qarət etdiyi sərvətlərimizdən vəsait ayrılmadığına görə makinadan çıxmış əlyazması uzun illər Ədəbiyyat İnstitutunun dəmir seyflərində toz-torpaq içində yatıb qalmışdır" ("Molla Nəsrəddin". I cild. "Şərq-Qərb", 2017, səh.25).
Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra vaxtilə diqqətdən kənarda qalan mənəvi dəyərlərimiz yenidən işıq üzü gördü və xalqa qaytarıldı. Bu gün milli mətbuatımızla bağlı problemlər aradan qaldırılır və mötəbər uğurlara imza atılır. Bu mənada "Azərbaycanda milli demokratik mətbuatın bayraqdarı" olan "Molla Nəsrəddin" cildlərinin çap edilərək çoxmilyonlu oxucuların ixtiyarına verilməsi təqdirəlayiq haldır. Bu, həm də AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu rəhbərliyinin Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 95 və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyinə sanballı və dəyərli töhfəsidir.
Gülbəniz BABAYEVA
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
çap et