Qabriel Qarsiya Markesin “the Paris Review” dərgisinə verdiyi müsahibənin birinci hissəsini təqdim edirik.
– Söhbətimizin lentə alınmasına bir etirazınız yoxdur ki?
– Məsələ bundadır ki, səsinizin yazılacağını bilən kimi rəftarınız dəyişir. Mən isə dərhal müdafiə vəziyyəti alıram. Məncə, bir jurnalist kimi hələ də lent yazısının söhbətə necə təsir edəcəyini bilmirik. Mənə qalsa, müxbirin qeyd etmədiyi uzun söhbətlər və sonradan müsahiblə danışdıqlarını xatırlayıb söhbətin yaratdığı təəssüratı fərqli sözlərlə kağıza köçirmək daha yaxşıdır. Digər faydalı üsul isə qeydlər etməkdir. Amma jurnalist sonra yazdıqlarını müsahibin dediklərinə sadiq qalaraq əks etdirməlidir. Hər şeyi lentə almağın ən pis tərəfi bu sədaqətin olmamağıdır. Çünki dediyiniz cəfəngiyyatlar da yaddaşda qalır. Ona görə, bu cür müsahibələrdə diqqətli olmağa çalışıram, lent yazısı olmayanda isə səmimi və təbii söhbət edirəm.
– Özümü günahkar hiss etdim, amma deyəsən bu cür söhbəti mütləq qeydə almaq lazımdır.
– Nə isə, onsuz da bunları sizi müdafiəyə cəlb etmək üçün demişdim.
– Onda siz də müsahibələrinizdə heç vaxt maqnitofondan istifadə etməmisiniz?
– Jurnalist kimi istifadə etməmişəm. Çox yaxşı maqnitofonum var, amma sadəcə musiqiyə qulaq asmaq üçün istifadə edirəm. Üstəlik jurnalist işləyəndə heç müsahibə almamışam. Hesabatlar hazırlasam da, sual-cavab şəklində olmayıb.
– Bir məşhur müsahibəniz barədə eşitmişəm, gəmisi batmış dənizçi ilə.
– O, sual-cavab deyildi. Dənizçi başına gələnləri danışdı, mən də dediklərini elə onun sözlərindən istifadə edərək, sanki özü yazırmış kimi birinci şəxsin adından təzədən qələmə aldım. Yazı qəzetdə iki həftə ərzində hər gün hissə-hissə mənim yox, dənizçinin imzası ilə çıxdı. İyirmi il sonra yenidən nəşr ediləndə adamlar bunu mənim yazdığımı öyrəndilər. “Yüz ilin tənhalığı”nı yazana qədər heç bir redaktor bunun yaxşı iş olduğunun fərqinə varmamışdı.
– Jurnalistikadan söz düşmüşkən, uzun müddət roman yazdıqdan sonra jurnalistikaya qayıtmaq necə hissdir? Başqa hissiyyatla, yoxsa başqa gözlə yazırsınız?
– Həmişə əsl işimin jurnalistlik olduğuna inanmışam. Əvvəllər bu sahədə iş şərtlərini bəyənmirdim. Üstəlik rəylərimi və fikirlərimi qəzetin mənfəətinə uyğunlaşdırmağa məcbur idim. İndi romançı kimi çalışdıqdan, maddi azadlıq əldə etdikdən sonra, diqqətimi cəlb edən və öz fikirlərimə uyğun gələn mövzular seçə bilirəm. Hər şey bir kənara, həmişə möhtəşəm jurnalist işi ərsəyə gətirmək istəmişəm.
– Sizcə, möhtəşəm jurnalist işi nədir?
– Con Hersinin “Hirosima”sı[1] nadir nümunələrdəndir.
– Xüsusilə yazmaq istədiyiniz mövzu varmı?
– Xeyli. Əslində çoxunu da yazmışam. Portuqaliya, Kuba, Anqola və Vyetnam haqqında yazılarım var. Polşa haqqında yazmaq istəyirəm. İndi orada nə baş verdiyini yazardım, çox mühüm hekayə alınardı. Amma Polşa çox soyuqdur, mən isə rahatlığı sevən jurnalistəm.
– Necə düşünürsünüz, roman jurnalistikanın bacarmadığı bəzi şeyləri həyata keçirə bilirmi?
– Heç nəyi. Aralarında fərq olduğunu düşünmürəm. Kökləri eynidir, material eynidir, mənbə və dil eynidir. Daniel Defonun “Vəba ilinin gündəliyi” möhtəşəm roman olmaqla yanaşı, möhtəşəm jurnalistika nümunəsidir.
– Reallıqla uydurma arasındakı balansı təmin edəndə jurnalistlə romançının çiyinlərinə fərqli öhdəliklər düşür?
– Jurnalistikada bircə səhv bütün işi hökmdən salır. Romanda isə əksinə bir həqiqət bütün işi qanuniləşdirir. Yeganə fərq budur, bir də yazıçının öz yazdıqlarına nə qədər inanmasından asılıdır. Bir romançı insanları inandırdığı müddətcə istədiyi hər şeyi edə bilər.
– Bir neçə il əvvəlki müsahibələrinizdən birincə demişdiniz ki, jurnalist işlədiyiniz illərə yenidən nəzər saldıqda, o vaxtlar nə qədər sürətli yazdığınızın fərqinə varmısınız.
– Həmin günlərlə müqayisədə indi həm roman, həm də qəzet yazıları yazmağı daha çətin hesab edirəm.
Qəzetlərdə işləyəndə hər yazdığım sözü indiki kimi şüurlu istifadə etmirdim. Boqotada “El Espektador”da işləyəndə həftədə üç hekayə, üstəlik iki və ya üç əsas məqalə, bir də film tənqidləri yazırdım. Axşamlar isə hamı evinə dağılışandan sonra orada qalıb roman yazırdım. Linotip yazı maşınlarının səs-küyünü xoşlayırdım, mənə yağış səsini xatırladırdı. Maşın səsləri kəsiləndə sükuta qərq olur, işləyə bilmirdim. İndi daha az işləyirəm. Məhsuldar iş günündə ən çoxu səhər doqquzdan günorta ikiyə-üçə qədər yaza bilirəm. Yazdığım da çox vaxt səhəri gün cırıb atdığım dörd-beş sətirlik paraqraf olur.
– Bu dəyişikliyin səbəbi əsərlərinizə layiq görülən təriflər, yoxsa bəzi siyasi işlərinizdir?
– Hər ikisi. Deyəsən, nəzərdə tutduğumdan daha çox adam üçün yazmaq mənə həm ədəbi, həm də siyasi mənada ümumi məsuliyyət yüklədi. Təbii ki, qürur da var, əvvəl yazdıqlarımdan daha pis şeylər yazmaq istəmirəm. – Yazmağa necə başladınız?
– Karikatura çəkə-çəkə. Hələ oxumağı və yazmağı öyrənməmiş, evdə də, məktəbdə də karikatura çəkirdim. Ən gülməlisi odur ki, liseydə yazıçı kimi şöhrət qazansam da, hələ heç nə yazmamışdım. Bir broşur və ya ərizə yazmaq lazım olanda mənə müraciət edirdilər, çünki məni yazıçı hesab edirdilər. Universitetə daxil olanda ümumiyyətlə dostlarımdan daha yaxşı ədəbi keçmişim var idi. Boqotada universitetdə oxuyarkən məni dövrün yazıçıları ilə tanış edən yeni dostlar qazandım. Bir dostum mənə Frans Kafkanın qısa hekayələrini verdi. Qaldığım yataqxanaya gedib “Çevrilmə”ni oxumağa başladım. İlk sətirdən sonra az qaldım yataqdan dik atılam. Çox təəccüblənmişdim. İlk sətir belə idi: “Qreqor Zamza bir səhər qorxulu yuxudan oyananda, özünü çarpayısında böyük bir böcəyə çevrilmiş gördü…” Bunu oxuyanda öz-özümə düşündüm ki, belə şeylər yazmağına icazə verilən heç kimi tanımıram. Əgər tanısaydım, çoxdan yazmağa başlayardım. Beləcə, qısa hekayələr yazmağa başladım. Hamısı tamamilə təxəyyül məhsulu olan qısa hekayələr idi, çünki onları ancaq ədəbi təcrübələrimə əsaslanaraq yazmışdım. Hələ ədəbiyyatla həyat arasındakı əlaqəni tapa bilməmişdim. Boqotada “El Espektador”un ədəbiyyat əlavəsində nəşr edilən hekayələrimi uğurlu hesab etmişdilər. Bəlkə də Kolumbiyada heç kim qısa hekayə yazmadığı üçün. O vaxtlar əksərən şəhərkənarı və sosial həyat haqqında yazılar yazılırdı. Yazdığım ilk qısa hekayələrdə Coysun təsirini gördüklərini demişdilər.
– Onda Coysu oxumuşdunuz?
– Xeyr, heç oxumamışdım. Buna görə də “Uliss”i oxumağa başladım. İspan dilindəki yeganə nüsxəsini oxudum. Sonralar həm ingiliscə, həm də çox yaxşı fransız tərcüməsini oxuyanda, ispancaya tərcüməsinin çox pis olduğunu başa düşdüm. Ancaq növbəti yazılarım üçün faydalı bir şey öyrənmişdim: daxili monoloqun dinamikasını. Eyni şey Vircinia Vulfda da var və onun bu fəndi Coysdan daha yaxşı istifadə etməyini bəyənirəm. Hərçənd, sonra bu daxili monoloqu yaradanın “Lazarillo de Tormes”i yazan naməlum bir yazıçı olduğunu öyrəndim.
– Yazmağa təzə-təzə başlayanda təsirləndiyiniz yazıçılar kimlər idi?
– Qısa hekayələrimdəki düşüncəyə söykənən yazı tərzindən qurtulmağımda amerikalı “İtmiş Nəsil” yazıçılarının rolu böyükdür. Onların ədəbiyyatının həyatla əlaqəli olduğunun fərqinə vardım, mənim qısa hekayələrimin isə həyatla heç bir əlaqəsi yox idi. Sonra bununla bağlı mühüm hadisə baş verdi. 9 aprel 1948-ci ildə siyasi lider Qaitan Boqotazoda vurulanda, Boqotada adamlar dəli kimi küçələrə axın etmişdilər. Xəbəri eşidəndə yataqxanada nahar etməyə hazırlaşırdım. Çıxıb hadisə yerinə qaçdım, amma Qaitanı taksi ilə xəstəxanaya aparmışdılar. Mən yataqxanaya qayıdanda camaat çoxdan küçəyə tökülmüşdü, nümayişlər var idi, mağazaları yağmalayırdılar, binaları yandırırdılar. Mən də onlara qoşuldum. Həmin gün günortadan sonra və axşam yaşadığım ölkənin reallığı ilə üzləşdim, qısa hekayələrimin bu reallıqla nə qədər az bağlı olduğunu anladım. Daha sonra uşaqlığımın keçdiyi Baranqilaya zorla göndəriləndə fərqinə vardım ki, mənim yaşadığım, tanıdığım və yazmaq istədiyim həyat budur.
Təxminən 1950-1951-ci illərdə ədəbi düşüncəmə istiqamət verən daha bir hadisə baş verdi. Anam doğulduğum, uşaqlığımın bir neçə ilini keçirdiyim Arakatakadakı evimizi satmağa gedəndə, mənim də onunla getməyimi istədi. Ora gedəndə şoka düşdüm, çünki artıq iyirmi doqquz yaşındaydım və səkkiz yaşından bəri orada olmamışdım. Heç nə dəyişməmişdi, amma sanki kəndə baxmırdım, onu kitabda oxuyurdum. Kənd gözümdə canlandı. Sanki gördüyüm hər şey əvvəllər yazılmışdı, mənim öhdəmə düşən yeganə şey indi oxuduğum, orada olan şeyləri üzündən köçürmək idi. Praktik səbəblərdən hər şey ədəbiyyata çevrildi: evlər, insanlar və xatirələr. O vaxtlar Folkneri oxuyub-oxumadığımı xatırlamıram, amma gördüklərimi kağıza köçürməyi ancaq Folknerinkinə bənzəyən texnika ilə bacardım. Kənddəki atmosfer, tənəzzül, havanın istiliyi az-çox Folkner oxuyanda hiss etdiklərimə oxşayırdı. Bu, cənub-şərq əyalətlərinin[2] yazıçılarında rast gəldiyim, amerikan meyvə şirkətlərində işləyən minlərlə amerikalının qaldığı nəhəng banan plantasiyalarına bənzər ab-hava idi. Tənqidçilər Folknerin ədəbi təsirindən bəhs etdilər, amma bunu təsadüf hesab etmirəm. Yəni qısası, əlimə elə material keçmişdi ki, bunu yalnız Folkner kimi istifadə edə bilərdim. O gəzintidən qayıdandan sonra “Yarpaq fırtınası” romanını yazdım. Həmin Arakataka gəzintisində anladım ki, yaşadıqlarımın ədəbi dəyəri var imiş və bunu ancaq o zaman qiymətləndirə bildim. “Yarpaq fırtınası”nı yazdığım andan etibarən yazıçı olmaq istədiyimi, heç kimin qarşımda dura bilməyəcəyini, yalnız dünyanın ən yaxşı yazıçısı olmaq üçün çalışmalı olduğunu anladım. Onda hələ 1953-cü il idi və mən ümumilikdə səkkiz kitabımdan beşini yazandan sonra, yəni 1967-ci ildən etibarən qonorar almağa başladım.
– Sizcə, indiki gənc yazıçılar arasında əvvəllər sizin də etdiyiniz kimi uşaqlıq xatirələrini və təcrübələrini istifadə etmək əvəzinə, düşünərək yazmaq vərdişi çoxalmayıb ki?
– Xeyr, əslində həmin dövr başqa cür olur. Amma bir gənc yazıçıya öyüd verməli olsam, başına gələn hər şeyi yaz deyərdim. Yazıçının başına gələnləri, eşitdiyi və ya oxuduğu hadisəni yazdığını anlamaq çox asandır. Pablo Neruda bir şeirində belə deyir: “Tanrım, mahnı oxuyanda kömək elə ki, özümdən uydurmayım”. Düzü, yazdıqlarımda həqiqətlə əlaqəsiz bircə sətir olmasa belə, kitablarıma tərifləyərkən təxəyyül gücümün xüsusi vurğulanması məni çox güldürür.
– O dövrdə kimin üçün yazırdınız? Oxucunuz kim idi?
– “Yarpaq fırtınası”nı mənə kömək olan, borca kitab verən və işlərimi həyəcanla qarşılayan dostlarım üçün yazdım. – Deyəsən, ümumiyyətlə həmişə kimin üçünsə yazırsınız...
– Adətən yazanda düşünürəm ki, bu dostum bunu bəyənəcək, digər dostum bu paraqrafı xoşlayacaq.
Həmişə müəyyən dostlarımı nəzərdə tutub yazıram. “Yüz ilin tənhalığı”nda əsas problem bu idi ki, artıq əsəri milyonlarla oxucu arasından kimə yazdığımı bilmirdim. Bu, bir tərəfdən kefimi pozur, digər tərəfdən məni tənzimləyir. Sanki milyonlarla göz sizə baxır və onların nə düşündüyünü bilmirsiniz. – Romanlarınızda jurnalistikanın təsirini necə dəyərləndirirsiniz?
– Bəzən qarşılıqlı təsir olur. Roman yazmağın jurnalist fəaliyyətimə köməyi dəydi, yazdıqlarıma ədəbi rəng qatdı. Jurnalistika da romanlarım üçün çox faydalı oldu, həqiqətdən uzaqlaşmamağıma kömək etdi.
– “Yarpaq fırtınası” romanınızdan sonra və “Yüz ilin tənhalığı”nı yazmamışdan əvvəl yaşadığınız üslub axtarışı dövründən danışaq.
– “Yarpaq fırtınası”nı bitirdikdən sonra böyüdüyüm kənd və uşaqlığım haqqında yazmağa davam etməyin ölkənin siyasi həqiqətləri ilə üzləşməkdən bir qaçış olduğuna qərar verdim. Baş verən siyasi hadisələrlə üz-üzə gəlmək əvəzinə, nostalgiyanın arxasında gizləndiyimi düşünürdüm. Bu, tamamilə səhv fikir idi. Ədəbiyyat və siyasət arasındakı əlaqənin sıx müzakirə olunduğu dövrlər idi. Mən həmişə ikisi arasındakı məsafəni yox etməyə çalışmışam. Folknerdən çox təsirlənmişdim, indi təsirləndiyim yazıçı isə Heminqueydir. “Polkovnikə heç kim yazmır”, “Şər saatı” və “Böyük ananın dəfn mərasimi” kimi kitabları təxminən eyni dövrdə yazmışdım. Hamısının bir ortaq cəhəti var. Bu kitablarda nəql edilən əhvalatlar “Yarpaq fırtınası” və “Yüz ilin tənhalığı” ilə eyni kənddə yox, heç bir sehri olmayan başqa kənddə baş verir. Jurnalistika tərəfi olan ədəbi əsərdir. Lakin “Şər saatı”nı bitirəndə, yenidən bütün fikirlərimin səhv olduğunu gördüm. Əslində uşaqlığım haqqında yazdıqlarımın daha siyasi və ölkənin həqiqətləri ilə daha çox əlaqəli olduğunu anladım. “Şər saatı”ndan sonra beş il heç nə yazmadım. Həmişə görmək istədiyim işlə bağlı müəyyən fikrim vardı, ancaq çatışmazlıq hiss edirdim və düzgün dili – sonradan “Yüz ilin tənhalığı”nda istifadə etdiyim dili – tapana qədər bundan əmin ola bilmədim. Bu dilin çıxış nöqtəsi nənəmin nağıl danışmaq üslubu oldu.
Sürrealist və xəyali şeylər danışardı, amma bunu hədsiz təbii edərdi. Nəhayət, istifadə etməli olduğum dili tapandan sonra, on səkkiz ay ərzində hər gün oturub işlədim.
– Nənəniz xəyali hekayələri təbii danışmağı necə bacarırdı?
– Ən əsası üzündəki ifadə idi. Nağılları danışanda üzündəki ifadə heç dəyişməzdi və hamı buna təəccüblənərdi. Əvvəlki cəhdlərimdə “Yüz ilin tənhalığı”nı inanmadan nəql etməyi sınadım. Daha sonra anladım ki, nəql etdiyim əhvalata inanmalıyam, nənəm kimi dəyişilməz “donuq ifadə” ilə yazmalıyam.
– Sanki bu texnikada və ya dildə jurnalistikaya xas bir şey var. Xəyali hadisələri elə detallı nəql edirsiniz ki, üslubunuz hadisələrə həqiqilik qazandırır. Bu, jurnalistlik dövründə əldə etdiyiniz yazı manerasıdır?
– Bu, jurnalistika fəndidir, amma ədəbiyyata da tətbiq edə bilərsiniz. Məsələn, “səmada fillər uçur” desəniz, insanlar inanmayacaq. Ancaq “hazırda dörd yüz əlli fil səmada uçur” desəniz, inanmaq ehtimalları artar.
“Yüz ilin tənhalığı” belə xırdalıqlarla doludur. Bax, bu, nənəmin istifadə etdiyi texnikadır. Ətrafında sarı kəpənəklər uçuşan qəhrəman haqqında hekayəni xüsusilə xatırlayıram. Mən uşaq olanda evimizə bir elektrik gələrdi. Onunla çox maraqlanırdım, həmişə yanında elektrik sütununa çıxanda özünü bağlayıb asmaq üçün qayış olardı. Nənəm deyərdi ki, bu adam nə vaxt gəlsə, evə kəpənəklər dolur. Amma bunu yazanda kəpənəklərin sarı olduğunu deməsəydim, insanlar inanmazdı. Gözəl Remediosun cənnətə yollandığı hissəni yazanda hekayəni inandırıcı hala salmaq xeyli vaxtımı apardı. Bir gün bağçaya çıxanda evə camaşır yumaq üçün gələn qadını gördüm. Hava çox küləkli idi. Ağları sərir, bir tərəfdən də ağlar uçuşmasın deyə küləyə deyinirdi. Anladım ki, Remedios üçün ağlardan istifadə etsəm, asanlıqla göyə ucalacaqdı. İnsanları inandırmaq üçün belə yanaşmadan istifadə etdim. İnandırıcılıq hər yazıçı üçün problemdir. İnanırdıcı olduqca, hamı nəsə yaza bilər.
– Bəs “Yüz ilin tənhalığı”ndakı yuxusuzluq epidemiyasının çıxış nöqtəsi nə idi?
– Edipdən bəri epidemiyalar həmişə diqqətimi çəkib. Orta əsrlərdəki epidemiyalar haqqında çox oxudum. Ən sevdiyim kitablardan biri Daniel Defonun yazdığı “Vəba ilinin gündəliyi”dir. Defo jurnalist olsa da, sanki bəhs etdikləri təxəyyül məhsulu idi. Uzun illər elə bilmişdim ki, Defo o dövrdə yaşadığı üçün Londonda vəba günləri haqqında kitab yazıb. Sonra anladım ki, bu, adi romandır. Londondakı vəba epidemiyası ərzində Defonun heç yeddi yaşı yox imiş. Epidemik xəstəliklər müxtəlif formalarda təkrarən müraciət etdiyim mövzulardandır. "Şər saatı”nda epidemik xəstəlik rolunda broşürlər çıxış edir. Kolumbiyadakı siyasi şiddətin vəba ilə eyni metafizik ölçüdə olduğunu düşünürdüm. “Yüz ilin tənhalığı”ndan əvvəl “Şənbədən sonra bir gün” adlı hekayəmdə bütün quşları öldürən epidemiyadan istifadə etmişdim. “Yüz ilin tənhalığı”nda isə yuxusuzluq epidemiyasını – yatmaq xəstəliyinin əksi olduğuna görə, ədəbi fənd olaraq istifadə etdim. Belə baxanda, ədəbiyyat dülgərlikdən fərqlənmir. – Bu bənzətməni bir qədər açıqlaya bilərsiniz?
Hər ikisi çox zəhmət tələb edir. Yazı yazmaq, ən azı bir stol düzəltmək qədər çətindir. İkisində də əlinizdəki material həqiqidir, taxta qədər sərt, çətin işlənən materialdır. Hər ikisində kiçik fəndləri və texnikanı bilmək lazımdır. İşin əsasında bir qədər sehr və xeyli ağır iş qüvvəsi dayanır. “Bu işin yüzdə onu ilhamla, yüzdə doxsanı isə alın təri ilə” deyib kimsə. Deyəsən, Prust idi.
– “Yüz ilin tənhalığı”ndakı banan qızdırması haqqında nə deyə bilərsiniz? Bunun nə qədəri Yunayted Meyvə Şirkətinin etdiklərinə əsaslanır?
– Banan qızdırması əhvalatı həqiqətə çox yaxın yazılmışdı. Təbii ki, tarixi cəhətdən sübut olunmuş hissələrdə də kiçik ədəbi fəndlərdən istifadə etdim. Məsələn, meydandakı qətliam tamamilə həqiqətdir.
Yazdıqlarım şahidlərin ifadələrinə və sənədlərə əsaslansa da, neçə adamın öldüyü heç vaxt bilinmədi.
Mübaliğə etdiyim aşkar olsa da, üç min rəqəmini yazdım. Uşaqlığımdan qalma bir xatirədə sanki bananla yüklü uzun, çox uzun qatarın plantasiyadan çıxması səhnəsi gözümün önündə canlanır. Bəlkə də o qatar dənizə atılacaq üç min meyit daşıyırdı. Təəccüblüdür ki, bu gün Təmsilçilər Məclisində və qəzetlərdə üç min ölü məsələsini həqiqətmiş kimi qeyd edirlər. Deyəsən, tariximizin yarısı belə yazılıb. “Patriarxın payızı”nda diktator “bu anın həyata keçməyinin əhəmiyyəti yoxdur, çünki gələcəkdə bir gün həyata keçəcək” deyir. Cəmiyyət əvvəl-axır hökumətdənsə, yazıçılara inanmağa üstünlük verir.
– Bu hal yazıçılara daha çox güc verir, elə deyil?
– Bəli və mən də bunu hiss edirəm. Böyük məsuliyyətdir. Əslində tamamilə dürüst və həqiqi jurnalist işi görmək istəyirsən, amma “Yüz ilin tənhalığı” qədər xəyali səslənir. İllər keçdikcə, keçmişi xatırladıqca ədəbiyyatla jurnalistikanın daha çox iç-içə keçdiyini düşünürəm.
– “Patriarxın payızı”ndakı kimi xarici borcları ödəmək üçün dənizlərdən imtina edən ölkə barədə nə deyəcəksiniz?
– Bəli, bu, real hadisədir. Əvvəllər baş verib və hələ dəfələrlə təkrarlanacaq. “Patriarxın payızı” tarixi kitabdır. Həqiqətdəki ehtimalları tapmaq jurnalistlərin və romançıların işidir, bu, eyni zamanda peyğəmbərin də işidir. Əsl problem odur ki, çoxları mənim xəyali romanlar yazdığıma inanır. Halbuki çox realist insanam və həqiqi sosial reallıq olduğuna inandığım şeyləri kağıza köçürürəm.
– Bu, utopikdir?
– Utopik sözünün mənası gerçək, yoxsa idealdır? Əmin deyiləm. Amma deyəsən, gerçək deməkdir.
– “Patriarxın payızı”ndakı qəhrəmanlar, məsələn, diktatorlar real adamlardan təsirlənərək yaradılıb? Sanki Franko, Peron və Truxilyoya bənzəyirlər.
– Hər romandakı qəhrəmanlar kollajdır: tanıdığınız, eşitdiyiniz və ya oxuduğunuz fərqli qəhrəmanların kollajı. Ötən yüz ildə və bu əsrin əvvəllərində yaşamış Latın Amerika diktatorları haqqında tapa bildiyim hər şeyi oxudum. Bir də diktatorluq altında yaşamış xeyli insanla danışdım. Bu, on il davam etdi. Qəhrəmanım fikrimdə formalaşamağa başlayanda, əslində baş verməyən müəyyən hadisəni istifadə etmədən, yeni formadan yararlana bilmək üçün, oxuduğum, eşitdiyim hər şeyi ağlımdan silməyə xeyli səy göstərdim. Elə bir məqam yetişdi ki, diktatorluğu yaxından tanımadığımın fərqinə vardım. Kitabı İspaniyada yazsam, diktatorluk altında yaşayaraq ab-havanı tuta bilərdim. Lakin Franko rəhbərliyindəki İspaniya atmosferinin Karib diktatorluğundan çox fərqli olduğunu anladım. Ona görə, kitab bir il gecikdi. Çatışmayan bir şey var idi və bunun nə olduğunu bilmirdim. Sonra bir gecədə Kariblərə qayıtmağın daha yaxşı olacağına qərar verdim. Beləcə, birlikdə Kolumbiya, Baranqilaya qayıtdıq. Jurnalistlər bu zaman verdiyim açıqlamanı zarafat kimi qəbul etmişdilər. Quava meyvəsinin qoxusundan ötrü burnumun ucu göynədiyi üçün qayıtdığımı demişdim. Əslində kitabımı bitirməli olduğum üçün gəlmişdim. Kariblərdə gəzintiyə çıxdım. Bir adadan o birinə keçəndə romanımda çatışmayan ünsürləri tapdım. – Tez-tez gücün gətirdiyi tənhalıq mövzusunu istifadə edirsiniz.
Gücünüz artdıqca kimin yalan, kimin doğru dediyini anlamaq çətinləşir. Sərhədsiz gücə çatdıqda həqiqətlə heç bir əlaqəniz qalmır və bu tənhalığın ən pis halıdır. Diktator nəticədə onu həqiqətdən təcrid etmək məqsədi daşıyan insanlar və öz mənfəətləri arasında ilişib qalır, hər şey onu təcrid etmək üçün harmoniya halında olur.
– Yazıçının tənhalığı barədə nə deyəcəksiniz? Bu, fərqli tənhalıqdır?
– Gücün tənhalığı ilə yaxından bağlıdır. Həqiqəti əks etdirmə cəhdi yazıçını çox vaxt həqiqətdən uzaq nöqtəyə aparır. O, həqiqəti ötürməyə çalışanda, həqiqətlə əlaqəni itirə bilər. Jurnalistika buna qarşı yaxşı sığorta üsuludur. Ona görə də jurnalistikanı atmamağa çalışmışam. O, xüsusilə də siyasi yazılar və real dünyayla bağlarımın gücünü qoruyur. “Yüz ilin tənhalığı”ından sonra məni qorxudan tənhalıq yazıçının təcrid olması ilə əlaqəli deyildi: daha çox şöhrətin gətirdiyi izolyasiyadan qorxurdum. Bu gücün səbəb olduğu tənhalığa çox bənzəyir. Dostlarım, həmişə yanımda olan dostlarım məni bundan xilas etdilər.
– Necə?
– Ömrüm boyu eyni dostlarla əlaqəmi qorumağı bacardım. Köhnə dostlarımdan küsmürəm və ya onları özümdən uzaqlaşdırmıram. Həmişə onlar sayəsində ayaqlarım yerə dəyir, onların ayaqları həmişə yerdədir, heç məşhur da deyillər. – Yazdıqlarınızın çıxış nöqtəsi varmı? “Patriarxın payızı”nda təkrarlanan obrazlardan biri saraydakı inəklərdir. Bu, orijinal obrazlardandır?
– Sizə də göstərmək istədiyim şəkil kitabım var. Müxtəlif vaxtlarda qeyd etmişəm ki, bütün kitablarımın çıxış nöqtəsində həmişə bir obraz dayanır. “Patriarxın payızı”ndakı ilk obraz inəklərin içərisinə girib pərdələrini yedikləri lüks sarayda yaşayan olduqca yaşlı adamdır. Bu obraz bir fotonu görənə qədər beynimdə dəqiqləşməmişdi. Romada olanda kitab dükanına girib yığdığım şəkil kitablarına baxmağa başladım. Bu fotonu gördüm, mükəmməl idi. Onda belə obrazın yaranacağını anladım. Böyük intellektual sayılmadığım üçün çıxış nöqtəsini böyük əsərlərdə yox, gündəlik həyatdakı kiçik şeylərdə tapa bilirəm.
82-ci nömrə, 1981
[1]Nyu Yorker jurnalında çap olunub. [2]Deep South. Amerikanın mühafizəkar cənub-şərqinə məxsus ədəbiyyat.