Din elmlərinin məzmun və mahiyyətinə müfəssəl baxış (davamı)

İdris ABBASOV 

Sosioloji metodların dini sahəyə tətbiq olunması ilə ortaya çıxan din sosiologiyası dinlərin inanc sistemlərini, ibadət şəkillərini, qurumlarını, ictimai təzahürlərini, onların sosial şərtlərlə əlaqədar dəyişmələrini, sosial təbəqələrlə münasibətlərini, dini qrup və camaatları, müxtəlif dini əxlaq növlərini tədqiq edən bir elm sahəsi olaraq XX əsrin əvvəllərində təşəkkül tapmışdır. “Ümumi din sosiologiyası” bütün dinlərin tədqiqi ilə məşğul olursa, “xüsusi din sosiologiyası” bir din, yaxud məzhəbi öyrənir. Din sosiologiyasının mövzusu barəsində elm adamlarının müxtəlif fikirləri vardır. Fransız sosioloqu E.Durkeim və onun ardıcılları dinin mahiyyətini açıqlamaq məqsədi ilə “ibtidai” deyə səciyyələndirdikləri dinləri çılpaqlıqla nəzərdən keçirərək tarixi və etnoloji materiallar vasitəsilə tədqiqatlar aparmışdırlar. Din sosiologiyasının qurucusu kimi qəbul edilən M.Veber, E. Troelts və V.Sombart isə bu elm sahəsinin din - cəmiyyət münasibətlərini önə çəkirlər. Onların fikrinə görə bütün faktorlar funksional olaraq bir-birinə bağlı olduğu üçün dinin iqtisadi həyata təsirləri olduğu kimi iqtisadi faktorların da dini həyata təsiri vardır. Din sosiologiyası dinin mahiyyətini araşdırmaq əvəzinə dini, sosial davranışın müəyyən bir tərzi kimi qəbul etməli və bu nöqteyi-nəzərdən onun təsirlərini və şərtlərini tədqiq etməlidir. Din sosiologiyasının mövzusu dinin cəmiyyətlə münasibətləri kimi göstərilsə də, bu elm sahəsində daha çox dinin cəmiyyətə təsirləri üzərində dayanılmışdır. Veber və onun ardıcıllarının səyləri ilə din sosiologiyası ibtidai dinlər araşdırması çərçivəsindən çıxmış, inancların dəyişmələrini və onların bağlı olduğu sosial şərtləri, şəhər, kənd və müxtəlif sosial qruplarda təzahür formalarını araşdırmağa başlamışdır. Son onilliklərdə istər praktikaya ağırlıq verən Amerikada, istərsə də nəzəriyyəni önə çəkən Avropadakı çalışmalarda dinin və xüsusilə, xristianlığın müasir dünyaya tətbiqi, sekularizm (dünyəviləşdirmə), müasirləşmə, ihtida (doğru yola gəlmə), irtidad  (doğru yoldan sapma), klassik və müasir dini qruplar, Xristianlıqda və xüsusilə İslamda fundamentalizm, ənənəvi və sivil din, din və müxtəlif dini təşkilatlarda qadının keçmişdəki və hazırkı durumu, din və ailə, dini müxtəliflik, dini bütövləşmə, din və inkişaf, müxtəlif dini əxlaq növləri kimi mövzular din sosiologiyasının başlıca məsələlərindəndir. Ümumi sosiologiyanın bir sahəsi olan din sosiologiyası kəlam, din psixologiyası, din fenomenologiyası və dinlər tarixini tamamlayan və onlarla əlaqəli fəaliyyət göstərən bir elm sahəsidir. Eyni zamanda din sosiologiyası hüquq və siyasət elminin mövzusu olan dövlət, iqtisadiyyat və siyasət kimi sosial elmlərlə də əlaqəlidir.

Qədim yunan düşüncəsində din sosiologiyasına dair maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Əflatunu öz fikirlərinə görə ilk din sosioloqu hesab edənlər vardır. Əflatun dini fəlsəfə, əxlaq və siyasət sisteminin təməlinə qoymaq istəmiş, “Dövlət və qanunlar” adlı əsərində din və dinin cəmiyyət həyatındakı əhəmiyyətindən bəhs etmişdir. Aristotel din haqqındakı görüşlərini daha çox metafizik və psixoloji təməllərə əsaslanaraq izah etmişdir. İslam düşüncə tarixində sistemli şəkildə olmasa da təfsir, hədis, fiqh, islam tarixi və islam fəlsəfəsi kimi müxtəlif elmlərdə din sosiologiyası mövzuları ilə bağlı bir sıra məlumatlar mövcuddur. İslam fəlsəfəsinin görkəmli simalarından olan Fərabi “əs-Siyasətu-l-mədəniyyə”, “Təhsilu-s-səadə”, “əl-Mədinətü-l-fazilə”, “Kitəbu-l-miləl” adlı əsərlərində din və cəmiyyətlə bağlı fikirlərinə geniş yer vermişdir. Din sosiologiyasının önəmli məsələlərindən olan din-dövlət mövzusunu araşdırdığı birinci və üçüncü əsərində görüşlərini üluhiyyət və nübüvvət çərçivəsində təqdim edən Fərabi siyasi gücü təmsil edən hökmdarı öz şəxsində fəzilət və hikməti cəmləşdirən insan kimi nübüvvət xalatı geymiş bir Əflatun şəklində göstərərək peyğəmbərliyin və dinin cəmiyyət həyatındakı əhəmiyyətini ortaya qoymağa çalışmışdır. Qəzali də din - dövlət, din - cəmiyyət, din - hüquq, din - iqtisadiyyat və din - əxlaq məsələləri ilə bağlı görüşlərini daha çox “İhyau ulumu-d-din”, “Nasihatu-l-muluk”, “Kimyau-s-səadə”, “əl-İqtisad fi-l-itiqad” kimi əsərlərində ortaya qoymuşdur. Din - dövlət münasibətlərinə toxunan Qəzaliyə görə onlar ekiz qardaş kimidir. Din insan cəmiyyətinin təməlidirsə, hökmdar da bu təməlin qoruyucusudur. Qəzali istər dövlət düşüncəsinin formalaşması ilə bağlı təməlləndirməsində, istərsə də din və dövlətin zəruriliyi mövzusunda sələflərinin ideal cəmiyyət anlayışlarından ayrılıb sosial reallıqdan, gerçək cəmiyyətdən çıxış edərək görüşlərini təsnif etmiş, cəmiyyətin dini-sosial reallığına əsaslanaraq praktik din sosiologiyasına cığır açmışdır. Ömrü boyu gördüyü işlərin ana hədəfi bütün müsəlmanları tövhid inancı və peyğəmbərlərin risaləsi ətrafında birləşdirmək və islam camaatının birliyini təmin etmək olan Qəzali bu məqsədlə fanatizm, təqlid və məzhəb təəssübkeşliyinə qarşı təkidlə mübarizə aparmışdır. Əsərlərində müxtəlif təriqət, firqə və dini qruplar haqında məlumatlar vermiş, beləliklə, din sosiologiyasının önəmli bir mövzusunda özündən sonra gələnlərə rəhbərlik etmişdir. Qəzali “İhyau ulumu-d-din” əsərində iman, ibadət, başqa dini yaşayış və davranış biçimlərinin bəlli-başlı kateqoriyalarına təmas edərkən dini təcrübənin nəzəri və praktik izahlarına, halal və haram qazanclar, alış-veriş, faiz və s. mövzulara meyl edərək dini, iqtisadi, əxlaqi yanaşmalara yer verməklə yanaşı müasir din sosiologiyasının hazırlanmasına önəmli zəmin hazırlamışdır. Qəzali digər islam alimləri kimi tarixi metodu mənimsəməklə yanaşı görüşlərini müxtəlif tarixi və ənənəvi misallarla möhkəmləndirərək Hz. Peyğəmbərin sünnəsini, əshab və tabiinin adət və tətbiqatlarını ön plana çıxarmaqla islam sosiologiyasına nümunə təşkil etmişdir. Şəhristani “əl-Miləl və-n-nihal” adlı əsərində müxtəlif islam firqələri və inancları ilə yanaşı müxtəlif dinlər və fəlsəfi məktəblər haqqında məlumat vermiş, firqələr və məzhəblər arasında müqayisələr aparmışdır. Onun bu əsəri həm dinlər tarixi, kəlam, məzhəblər tarixi, islam fəlsəfəsi kimi dini və əqli elmlər, həm də din sosiologiyası üçn əhəmiyyətli bir qaynaqdır. Məşhur “Müqəddimə” əsərinin müəllifi İbn Xəlduna  görə insan növü üçün toplu (ictima) halında yaşamaq zəruridir. Əks təqdirdə insanların varlığı və onlar vasitəsilə Allahın aləmi məmur və insanları özünə xəlifə etmə yolundakı iradəsi tam şəkildə gerçəkləşə bilməz. Hökmdarlığı insan üçün təbii bir özəllik və siyasətin icabı kimi qəbul edən İbn Xəldun Hökmdarlığın nübüvvətlə əlaqəsini quran filosofları (Fərabi kimi) tənqid atəşinə tutaraq, barışın şəri əsaslarla bir peyğəmbər vasitəsilə təmin edilə bildiyi kimi qeyri-müsəlman bir hökmdar və din xaricində təsbit edilən əsaslarla da təmin edilməsinin mümkün olduğunu bildirir. Onun fikrincə, böyük dövlətlər yalnız din təəssübkeşliyi ilə qurulub mövcud ola bilər. İbn Xəldun xalqın siyasi gücə itaət etməsini Allahın dəyişdirilməz, əksi düşünülməz bir fərmanı kimi qavraması ilə xalq etiqadının meydana gəldiyini söyləyərək bunun cəmiyyətin siyasi həyatında əks olunmasını və sultan xarizmasının əmələ gəlməsini açıqlayarkən Veberi qabaqlamışdır. Onun fikrincə, dövləti əldə saxlayanların idarələri sağlamlaşıb sabitlik qazanana qədər bu sabitlik bir neçə nəsil boyu atadan oğula keçər. Bu isə insanların xanədanlara könüllü itaətini asanlaşdırır, get-gedə təslimiyyət göstərmənin dini bir əmr olduğuna inanmalarına vasitə olur. Beləliklə, xalq xanədanlar üçün savaşarkən Allah üçün savaşdığını düşünür. Nəticədə dövlətin davamı üçün nəsəb təəssübkeşliyinin yerini dini təəssübkeşlik tutur. İbn Xəldun kəlam kitablarında etiqada dair mövzulara imamət məsələsinin də əlavə olunmasını belə bir inkişafın nəticəsi kimi göstərir. İbn Xəldun coğrafi şərtlərin din və ibadətə təsiri olduğunu bildirərək iqtisadi və coğrafi ünsürlərlə dini yaşayış arasındakı əlaqədən söz açır. Onun fikrincə, sıxıntı və səfalət içərisində yaşayanlar zənginlərə və rifah içərisində yaşayanlara nisbətən daha gözəl əxlaqa və dini yaşayışa sahibdirlər. Məhz buna görə də şəhərdə və qəsəbələrdə dindar insanlar daha azdır.  İbn Xəldun müasir praktik din sosiologiyasının formalaşmasına dəyərli töhfə vermişdir.

Din sosiologiyasının müstəqil bir elm sahəsi kimi meydana çıxmasında A.Komte, E.Durkeim və M.Veber mühüm rol oynamışdır. Komte metafizik yanaşmalara təzyiq olaraq meydana çıxan pozitivist və təkamülçü görüşlərin təsirindən yaxa qurtara bilməmiş və insanlığın inkişafını üç mərhələdə araşdıraraq ilk mərhələyə “teoloji hal” adını vermişdir. İkinci və üçüncü mərhələni təmsil edən metafizik və pozitiv dönəmlərdə də dinin önəmli sosial bir faktor kimi varlığını qoruyacağını bildirən Komte vəhyə istinad edən dinlərin öz keçərliliyini itirdiyini iddia edərək pozitiv həqiqətlərə dayanan, sevgini, nizamı və tərəqqini təməl hədəf kimi qəbul edən bir insanlıq dininin qurulmasını təklif etmişdir. E.Dürkeim “Dini həyatın elementar formaları” (Paris, 1912) adlı əsərində dinlə bağlı fikirlərini açıqlamışdır. Onun fikrincə fəlsəfə, əxlaq, hüquq, bir sözlə, sosial nizam dindən doğmuşdur. O, təsbitlərini ilahi və ümumbəşəri dinlərə deyil, nisbətən məhdud bir camaata aid totemizmə və Uzaq Şərq dinlərinə aid etdiyi üçün onun din sosiologiyası ibtidai dinlər sosiologiyası özəlliyini qazanmışdır.

(Ardı var)